زبان زیارت – اتاق زندگانی

به گزارش اتاق زندگانی؛ احمد مسجد جامعی در یادداشتی در جماران نوشت:بنابر قدیم ترین روایت ها از واقعۀ کربلا به نقل از طبری؛ از قول ابومخنف؛ دو تن از اصحاب حسین سیدالشهدا در برابر آن حضرت هنگام اجازۀ میدان؛ عباراتی به کار بردند که اجزاء آن در حال حاضر؛ برای ما بسیار آشناست.

یکی از آنان گفت: «السلام علیک اباعبدالله صلی الله علیک و علی اهل بیتک و جمع الله بیننا و بینک فی جنته» (سلام بر اباعبدالله و برتو و اهل بیت تو و خدا بین ما و شما در بهشت آشنایی برقرار کند) و دیگری گفت: «السلام علیک اباعبدالله اشهد انی علی هدک و هدی ابیک» (سلام بر اباعبدالله و شهادت می دهم که من بر هدایت تو و هدایت پدر تو هستم).

می توان گفت که ادبیات زیارت از همین روز عاشورا آغاز شد و ادامهافت در واقع؛ نه فقط خود زیارت بلکه زبان زیارت نامه ها در بیان باورهای شیعی در بین مردم تاثیری شگفت انگیز داشت؛ به ویژه که لزومی نداشت زیارت نامه بر سر مزار ایمه قرایت شود و می شد آن را مانند زیارت عاشورا روی بلندی و زیر آسمان خواند. زیارت نامه ها بدین ترتیب عقاید و احوال و آداب شیعی را از عرصۀ اجتماع تا پستوها و زیرزمین های خانه ها وسعت بخشیدند. توجه به ویژگی های زبانی زیارت نامه ها بسیار راهگشاست.

اولاً بیشتر آنها از نظر ادبی در اوج است و زود به خاطر سپرده می شود؛ ثانیاً؛ در آنها؛ زبان و ادبیات قرآنی و تعالیم ایمه لحاظ شده است؛ درواقع در عین اینکه بزرگان شیعه از تالیف کتاب در اثبات حقانیت باورهایشان غافل نبوده اند از سوی دیگر؛ همین زیارتنامه ها عام و خاص را به شیوۀ دیگری با این اصول آشنا می کردند؛ حتی می توان گفت که زیارت نامه؛ همچون دعا یک رسانۀ شیعی است و این رسانه تا دوردست ترین مناطق و بیرون و اندرون خانه ها؛ ساری و جاری بوده است.

نقش زیارتنامه ها در نگاهداشت باورهای خوانندگان در طول تاریخ موضوعی قابل بررسی است. در برخی از زیارتنامه ها؛ حسین سیدالشهدا شخصیتی از آنِ همۀ بشریت و فراتر از هر رنگ و نژاد و دین و آیین و تماماً انسانی معرفی می شود. در کتاب مفاتیح الجنان شیخ عباس قمی ذیل زیارت مطلقۀ امام حسین با عنوان زیارت پنجم؛ به نقل از امام موسی کاظم چنین آمده است: «اشهد ان الذین سفکوا دمک و استحلوا حرمتک ملعونون معذبون علی لسان داوود و عیسی ابن مریم ذلک بما عصوا و کانوا یعتدون» (شهادت می دهم که کسانی که خون تو را ریختند و حرمت تو را شکستند نفرین شدگان بر زبان داوود و عیسی بن مریم هستند؛ زیرا عصیان و تجاوز کردند)؛ ملاحظه می شود که داوود در این عبارت نماد کلیمی ها و عیسی بن مریم نماد مسیحیان است. در زیارت وارث؛ از این پیش تر می رود. حسین میراث دار آدم صفه الله و نوح نبی الله و ابراهیم خلیل الله و موسی کلیم الله و عیسی روح الله و بالاخره جد مبارکش رسول الله است. به قول ذاکرین قدیمی: «بودم آن روز من از طایفۀ دردکشان/ که نه از تاک نشان بود و نه از تاک نشان».

در زیارت عاشورا تاکید بر این است که مصیبت شهادت حسین سیدالشهدا بر «اهل اسلام» گران آمده است. در اینجا؛ گویی این کلام فراتر از دین اسلام به معنای مرسوم آن است؛ بلکه به معنای هر موحدی است که در برابر امر الهی تسلیم است؛ درواقع؛ قاتلان حسین سیدالشهدا کسانی اند که در برابر همۀ انبیا و اولیا در طول تاریخ ایستادند و طبعاً خونخواه او همۀ طوایف اهل ایمان اند. خود این عبارات بیانگر معنی دیگری از مناسبات اعتقادی است.

این نگاه تا آنجا پیش می رود که در زیارت عاشورا؛ شخص خواننده آرزو می کند که خونخواه حسین سیدالشهدا باشد با عبارت طلب «ثاری» یا «ثارکم»؛ که هردو واژه در نقل های مختلف آمده است. وقتی ضمیر در «ثار» به متکلم برمی گردد (: ثاری). اهمیت موضوع را آشکارتر می کند؛ درواقع؛ خواننده خونخواه خود است؛ گویی خون سیدالشهدا از گذشته تا امروز؛ خون هر موحدی است: ثارالله است و فرزند ثارالله. این خونخواهی بارها؛ پس از واقعۀ کربلا تحقق یافت و قاتلان حضرت از دم تیغ گذشتند؛ اما این معنا فراتر از آن است؛ یعنی کسانی که در قتل حسین سیدالشهدا مشارکت داشتند و یا در آن زمان به آن راضی بودند؛ دیگر نیستند؛ اما این خونخواهی همچنان ادامه دارد: «میراث این خون تا قیامت ماند بر ما» و در مراسم عزاداری و زیارت هر سال جلوه می کند و هر مظلومی در طول تاریخ در پناه آن قرار می گیرد: مظلومیت در عین حقانیت؛ در ماجرای اتهام قرمطی بودن و بردارکردن حسنک وزیر از کارگزاران محمود و مسعود غزنوی چنان که در تاریخ بیهقی آمده؛ او چنین گفت: «عاقبت کار آدمی مرگ است؛ اگر امروز اجل رسیده است؛ کس باز نتواند داشت که بر دار کشند یا جز دار که بزرگ تر از حسین علی نیم».

اما این کار درواقع به معنای شمشیرکشیدن بی هدف و خونخواهی متعصبانه و جاهلانه نیست؛ حسین سیدالشهدا برای به دست آوردن خلافت از ابتدا تا پایان کار؛ قدمی برنداشت؛ زیرا؛ اصولاً؛ نظام خلافت مقبول او نبود؛ درعین حال؛ وقتی وارد جنگ شد؛ بسیار کوشید از دایرۀ اخلاق و جوانمردی؛ حتی در دشوارترین شرایط؛ بیرون نرفت. پذیرفتن توبۀ حر؛ پرهیز از کشتن به غفلت؛ پرهیز از آغاز به جنگ و موعظه کردن دشمن و سپاه اشقیا از این نمونه هاست.

به هرحال در قدیم ترین زیارتنامه ها؛ این پیوستگی باورها آمده است؛ به ویژه دربارۀ حسین سیدالشهدا که نورانیت ایشان چراغ هدایت و کشتی نجات است: «نازنین تر ز قدت در چمن حسن نرست/ خوش تر از نقش تو در عالم تصویر نبود». در زیارت اربعین هم خواننده گواهی می دهد که حسین سیدالشهدا به شهادت رسید تا «بندگان خدا»؛ را از ضلالت و جهالت برهاند و نه تنها اهل اسلام به معنای خاص آن را. اربعین حسینی تسلیت باد.

پایان خبر اتاق زندگانی