روایت نیم قرن سفر و ماجراجویی؛ مرور تحولات گردشگری ایران از ویرانی تا پیشرفت

خبرگزاری اتاق زندگانی؛ صنعت گردشگری به عنوان یکی از مهم ترین و پویا ترین بخش های اقتصادی هر کشور نقش بسزایی در توسعه فرهنگی اجتماعی و اقتصادی جوامع ایفا می کند.

در ایران این صنعت در طول ۵۰ سال گذشته دستخوش تغییرات و تحولات قابل توجهی بوده که می توان آن را به عنوان یک سفر تکاملی در نظر گرفت.

از زمان پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی به خصوص در دهه های اخیر دولت و بخش خصوصی تلاش های زیادی برای بهبود زیرساخت ها جذب گردشگران داخلی و خارجی و توسعه فرهنگ گردشگری انجام داده اند.

تحولات در صنعت گردشگری شهری ایران نه تنها به واسطه سرمایه گذاری های کلان در زیرساخت های گردشگری بلکه با تغییر الگوهای سفر و ظهور فناوری های نوین نیز به وضوح مشهود است.

با افزایش تعداد گردشگران به خصوص در شهرهای تاریخی و زیارتی مانند مشهد و اصفهان شاهد رشد قابل توجهی در بخش های اقتصادی مرتبط با گردشگری بوده ایم و این افزایش تقاضا به نوبه خود نیاز به بهبود امکانات و خدمات گردشگری را دوچندان کرده است.

در این راستا توسعه زیرساخت های حمل ونقل از جمله فرودگاه ها و جاده ها به عنوان یکی از ارکان اصلی تسهیل سفرها و دسترسی به مقاصد گردشگری مطرح شده است. به کارگیری فناوری های دیجیتال در خدمات گردشگری هم تجربه جدیدی را برای گردشگران به ارمغان آورده و نقش مهمی در بهبود کیفیت خدمات ایفا کرده است.

از سوی دیگر گردشگری شهری به عنوان یک عامل مؤثر در رشد اقتصادی و اشتغال زایی در ایران شناخته می شود شهرهایی که با جاذبه های فرهنگی تاریخی و مذهبی غنی مانند اصفهان و شیراز شناخته شده اند به سرعت به قطب های گردشگری تبدیل شده اند. این شهرها با ارائه خدمات متنوع و جذابیت های خاص نه تنها نظر گردشگران داخلی بلکه خارجی را نیز جلب کرده و بر تعاملات فرهنگی بین ملت ها تأثیرگذار بوده اند.

با این حال این پیشرفت ها بدون چالش نبوده است و افزایش تعداد گردشگران ممکن است منجر به مشکلاتی نظیر ازدحام جمعیت فشار بر زیرساخت ها و تخریب محیط زیست شود از این رو نیاز به برنامه ریزی دقیق و مدیریت مؤثر در حوزه گردشگری شهری بیش از پیش احساس می شود.

در گزارش پیش رو البته با مستندات و شاخص های آماری و داده های علمی اثبات خواهیم کرد که پرده توهّم ضعف ایران در صنعت گردشگری به خصوص گردشگری شهری و کسب و کار فقط بلوف رسانه ای از سوی دستگا ه های رسانه ای غرب و آمریکاست و آمارهای واقعی خلاف این فرضیه را اثبات می کند.

در گزارش زیر تلاش می کنیم به بررسی تغییرات و تحولات صنعت گردشگری شهری در ایران در طول ۵۰ سال گذشته بپردازیم و این بررسی شامل جنبه های مختلفی ازجمله رشد زیرساخت ها تغییر الگوهای سفر نقش فناوری تأثیر اقتصادی و اجتماعی و چالش های موجود در این صنعت بوده و هدف از این تحلیل ارائه نگاهی جامع به وضعیت کنونی صنعت گردشگری در ایران و چشم اندازهای آینده آن است.

براین اساس در قالب پرونده «شتاب علمی؛ پیشروی ایران رکود غرب» و (نیم قرن پیشرفت) گفت وگویی را با حسین کلانتری خلیل آباد عضو هیئت علمی دانشگاه دکترای تخصصی برنامه ریزی شهری با گرایش شهرسازی و رئیس دانشگاه آزاد اسلامی استان البرز ترتیب دادیم تا به صورت علمی وضعیت «گردشگری» را مورد بررسی قرار دهیم.

خبرگزاری اتاق زندگانی به دلیل اهمیت صنعت گردشگری و طولانی بودن مبحث این گپ و گفت گفت وگوها را در چند بخش تقدیم مخاطبان می کند.

بخش نخست گپ و گفت اتاق زندگانی با کلانتری خلیل آباد در پی می آید:

از رشد زیرساخت های گردشگری تا استان های دارای میراث فرهنگی غنی

اتاق زندگانی: با استناد به داده های آماری در طول 50 سال گذشته مهم ترین تغییرات و تحولات در صنعت گردشگری شهری ایران چه بوده و این تغییرات چگونه بر تجربه گردشگران و توسعه شهرها تأثیر گذاشته اند؟

کلانتری خلیل آباد: در طول ۵۰ سال گذشته صنعت گردشگری شهری در ایران دستخوش تغییرات و تحولات قابل توجهی شده و این تغییرات را می توان از جنبه های مختلف مانند زیرساخت ها تعداد گردشگران تغییر در الگوهای سفر نقش فناوری و تاثیرات اقتصادی اجتماعی و فرهنگی بررسی کرد.

براساس داده های آماری موجود مهم ترین تغییرات را مرور می کنیم؛ در طول ۵۰ سال گذشته سرمایه گذاری های کلان در زیرساخت های گردشگری ازجمله توسعه فرودگاه ها هتل ها جاده ها و حمل و نقل عمومی دسترسی به مقاصد گردشگری شهری را بهبود بخشیده و بسیاری از شهرهای بزرگ مانند تهران مشهد اصفهان و شیراز به دلیل افزایش امکانات رفاهی و زیرساختی به قطب های گردشگری تبدیل شده اند.

دهه ۱۳۷۰ یکی از دوره های مهم در تحول و بازسازی صنعت گردشگری در ایران پس از جنگ ایران و عراق بود این دهه نقطه آغازی برای بهبود زیرساخت ها گسترش گردشگری داخلی و شروع اقدامات برای جذب گردشگران خارجی محسوب می شود.

پس از پایان جنگ و بازسازی کشور بهبود و توسعه جاده ها و خطوط ریلی در اولویت قرار گرفت و این اقدامات به خصوص در دسترسی به شهرهای توریستی و مناطق طبیعی ایران تأثیر زیادی داشت.

فرودگاه های اصلی کشور مانند فرودگاه بین المللی مهرآباد در تهران و فرودگاه های شهرهای مشهد شیراز و اصفهان به روزرسانی شدند تا شرایط مناسبی برای جذب گردشگران داخلی و خارجی مهیا شود. ساخت و نوسازی هتل ها و اقامتگاه های گردشگری در مناطق مختلف کشور آغاز شد و در شهرهای بزرگ و مقاصد گردشگری مانند اصفهان شیراز یزد و مشهد هتل های جدید ساخته و برخی از هتل های قدیمی بازسازی شده اند.

یکی از مهم ترین تغییرات در این دهه تمرکز بر حفظ و بازسازی آثار تاریخی و فرهنگی ایران بود. سازمان میراث فرهنگی تلاش های زیادی برای مرمّت بناهای تاریخی و توسعه زیرساخت های گردشگری در اطراف این اماکن انجام داد.

شهرهایی مانند اصفهان شیراز یزد و کاشان که دارای میراث فرهنگی غنی هستند به طور ویژه مورد توجه قرار گرفتند و برخی از آثار تاریخی ایران در این دوره به عنوان میراث جهانی در فهرست یونسکو ثبت شدند که این موضوع به جلب توجه گردشگران بین المللی کمک زیادی کرد.

توجه به طبیعت گردی و اکوتوریسم به خصوص در مناطق حفاظت شده و پارک های ملی آغاز شد و توسعه مسیرهای کوه پیمایی ایجاد تسهیلات گردشگری در مناطق طبیعی و معرفی جاذبه های طبیعی ایران به گردشگران داخلی و خارجی از اقدامات مهم در این زمینه بود.

اتاق زندگانی: دهه ۸۰ نقطه عطف و رشد صنعت گردشگری در ایران بود به طوری که زیرساخت های گردشگری هم در این دهه تقویت شد ارزیابی شما در این زمینه چیست؟

کلانتری خلیل آباد: بله. دهه ۱۳۸۰ را می توان به عنوان یکی از دوره های مهم توسعه اقتصادی و رشد صنعت گردشگری در ایران توصیف کرد در این دوره با افزایش درآمدهای نفتی و توجه دولت به تنوع بخشی به اقتصاد کشور زیرساخت های گردشگری و جذب گردشگران داخلی و خارجی به طور قابل توجهی تقویت شد.

در دهه 80 تمرکز بر توسعه زیرساخت های حمل ونقل به خصوص فرودگاه ها جاده ها و شبکه ریلی افزایش یافت به روزرسانی و گسترش فرودگاه های بین المللی به خصوص فرودگاه امام خمینی(ره) در تهران تسهیل ورود گردشگران خارجی را به همراه داشت. ارتقای شبکه جاده ای و ریلی داخلی هم به بهبود دسترسی به شهرهای توریستی و مناطق تاریخی و طبیعی کمک کرد. 

در دهه ۱۳۸۰ تلاش های زیادی برای معرفی ایران به عنوان یک مقصد گردشگری بین المللی انجام شد و شرکت در نمایشگاه های بین المللی گردشگری تبلیغات در رسانه های جهانی و ایجاد تسهیلات برای ورود گردشگران خارجی ازجمله اقداماتی بود که دولت ایران به آن ها توجه کرد.

ایران با ارائه تصاویر متنوع از جاذبه های طبیعی فرهنگی و تاریخی به خصوص برای گردشگران اروپایی و آسیایی موفق به جذب گردشگران بیشتری شد.

توسعه زیرساخت های گردشگری سلامت در ایران از دهه ۹۰

اتاق زندگانی: و گردشگری سلامت هم به مرور رونق گرفت!

کلانتری خلیل آباد: دقیقاً. گردشگری سلامت به خصوص در زمینه های پزشکی و درمانی رونق قابل توجهی پیدا کرد و امکانات درمانی پیشرفته و پزشکان ماهر در ایران به همراه هزینه های نسبتاً پایین تر نسبت به بسیاری از کشورهای دیگر ایران را به مقصدی برای گردشگران سلامت از کشورهای همسایه تبدیل کرد.

رشد زیرساخت های گردشگری در دهه ۱۳۹۰ در ایران نیز با توجه به تحولات سیاسی اقتصادی و اجتماعی کشور پیشرفت های قابل توجهی را تجربه کرد این دهه به دلیل افزایش توجه دولت و بخش خصوصی به توسعه گردشگری به عنوان یکی از عوامل مهم در تنوع بخشی به اقتصاد کشور و همچنین جذب گردشگران داخلی و خارجی دوره ای مهم برای توسعه زیرساخت های گردشگری محسوب می شود.

در این دوران فرودگاه های اصلی کشور مانند فرودگاه بین المللی امام خمینی(ره) تهران فرودگاه شهید هاشمی نژاد مشهد فرودگاه شیراز و فرودگاه اصفهان توسعه یافتند و ظرفیت پذیرش مسافران داخلی و خارجی افزایش پیدا کرد.

ساخت ترمینال سلام در فرودگاه امام خمینی(ره) و نوسازی برخی ترمینال های فرودگاه های دیگر موجب افزایش کیفیت خدمات به مسافران شد و زیرساخت های هوایی ایران بهبود یافت.

با بهبود شرایط سیاسی در مقاطعی از دهه ۱۳۹۰ شاهد افزایش پروازهای خارجی به ایران بودیم تعداد پروازهای داخلی به شهرهای توریستی نیز افزایش یافت.

از سوی دیگر جاده های منتهی به مناطق توریستی ازجمله جاده های شمالی مورد توجه ویژه قرار گرفتند تا دسترسی به مقاصد گردشگری تسهیل شود.

اتاق زندگانی: قطارهای گردشگری در چه دهه ای برای جذب و تسهیل سفر گردشگران در کشورمان راه اندازی شدند؟

کلانتری خلیل آباد: قطارهای گردشگری در دهه ۹۰ راه اندازی شدند تا تجربه جدیدی برای گردشگران داخلی و خارجی فراهم کنند ازجمله این قطارها می توان به قطار گردشگری لرستان و قطار گردشگری شمال اشاره کرد که با عبور از مناطق زیبا و تاریخی به تقویت تجربه ی گردشگران کمک زیادی کردند.

پروژه های قطار سریع السیر در مسیرهای تهران – مشهد و تهران – اصفهان آغاز شد که به نوبه خود سبب تسهیل و تسریع سفرهای گردشگری شدند.

در دهه ۹۰ شاهد ساخت هتل های جدید و مدرن در شهرهای توریستی مانند تهران مشهد اصفهان شیراز کیش و قشم هستیم و هتل های چهار و پنج ستاره برای جذب گردشگران خارجی و بهبود خدمات اقامتی ایجاد شدند.

نکته حائز اهمیت در این میان احداث اقامتگاه های بوم گردی هستند که به عنوان بخشی از گردشگری پایدار و طبیعت محور در ایران توسعه چشمگیری داشتند و این اقامتگاه ها به خصوص در مناطق روستایی و طبیعی با استقبال خوب گردشگران داخلی و خارجی مواجه شدند.

توسعه مناطق آزاد گردشگری جزء نکات مهم و کلیدی در توسعه گردشگری ۵۹ ساله اخیر به خصوص پس از پیروزی انقلاب اسلامی بوده است.

در دهه ۹۰ توسعه زیرساخت های گردشگری در مناطق آزاد تجاری مانند کیش و قشم سرعت گرفت و این جزایر با افزایش تعداد هتل ها مراکز خرید تفریحات آبی و امکانات رفاهی به مقاصد گردشگری محبوب داخلی و خارجی تبدیل شدند. ایجاد مناطق آزاد جدید مناطقی مانند انزلی اروند و چابهار نیز با بهبود زیرساخت ها و افزایش امکانات نقش مهمی در جذب گردشگران داخلی و خارجی داشتند.

افتتاح موزه های جدید و به روزرسانی موزه های قدیمی در شهرهای مختلف هم موجب شد تا گردشگران بیشتری به بازدید از آثار هنری و فرهنگی ایران ترغیب شوند.

موزه هایی که در دهه ۹۰ یک به یک رونمایی شدند

اتاق زندگانی: یکی از عوامل مهم توسعه گردشگری فرهنگی و هنری کشور موزه است موزه ها در استان ها از چه دهه ای به طور جدی توسعه پیدا کرد؟ 

کلانتری خلیل آباد: در دهه ۱۳۹۰ ایران شاهد افتتاح و راه اندازی موزه های جدیدی بود که به توسعه گردشگری فرهنگی و هنری کشور کمک کرد این موزه ها در زمینه های مختلفی مانند تاریخ هنر علوم فرهنگ و میراث باستانی فعالیت می کنند؛ ازجمله موزه ملی ورزش المپیک و پارالمپیک (تهران) که سال ۱۳۹۸ در مجموعه ورزشی انقلاب تهران افتتاح شد و به معرفی تاریخچه ورزش های المپیک و پارالمپیک در ایران می پردازد و این موزه شامل آثار مدال ها تجهیزات ورزشی و دستاوردهای ورزشکاران ایرانی در مسابقات جهانی و المپیکی است.

موزه بانک ملی ایران (تهران) سال ۹۷ در ساختمان تاریخی سردار اسعد در تهران افتتاح شد این موزه شامل مجموعه ای از اسناد سکه ها اسکناس ها و ابزارهای بانکی از زمان تأسیس بانک ملی ایران تا به امروز است و به تاریخچه مالی و اقتصادی کشور می پردازد.

موزه پست و ارتباطات (تهران) که سال ۹۶ پس از بازسازی در ساختمان تاریخی اداره کل پست در میدان امام خمینی تهران افتتاح شد به تاریخ پست و ارتباطات در ایران اختصاص دارد. نمایشگاه های این موزه شامل اسناد تاریخی تجهیزات پستی تمبرهای قدیمی و فناوری های ارتباطاتی گذشته تا امروز است.

موزه میراث زمین (کرمان) سال ۱۳۹۶ در دانشگاه شهید باهنر کرمان گشایش یافت و به نمایش نمونه های زمین شناسی سنگ ها فسیل ها و تاریخچه زمین شناسی منطقه کرمان و ایران می پردازد این موزه به خصوص برای علاقه مندان به علوم زمین شناسی و محیط زیست جالب توجه است.

موزه هنرهای معاصر فلسطین هم که سال ۱۳۹۴ در تهران و به نام فلسطین نام گذاری شده به نمایش آثار هنری معاصر ایران و کشورهای اسلامی می پردازد این موزه بخشی از تلاش ها برای ترویج هنرهای اسلامی و حمایت از هنرمندان کشورهای مختلف جهان اسلام است و موزه فرهنگ و هنر سعدآباد (تهران) – ۱۳۹۶ موزه تاریخ کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان (تهران) ـ ۱۳۹۹ موزه سیمان (تهران) – ۱۳۹۶ موزه هنر ایران (کیش) – ۱۳۹۶ موزه علوم و فناوری ایران (تهران) – ۱۳۹۱ و …

بنابراین این موزه ها با ایجاد فضاهای متنوع و به روزرسانی روش های نمایش به غنای گردشگری فرهنگی و تاریخی در ایران افزوده اند و به جذب گردشگران داخلی و خارجی کمک کرده اند.

توسعه گردشگری طبیعت محور و اکوتوریسم از دیگر زمینه های توسعه ی گردشگری در سال های یاد شده است توسعه پارک های ملی و مناطق حفاظت شده مانند پارک های ملی گلستان دنا و کویر به عنوان مقاصد اکوتوریسم سبب افزایش و تسهیل اقبال گردشگران از این صنعت پررونق بوده است.

دهه ۱۳۹۰ را می توان دوره ای مهم در توسعه زیرساخت های گردشگری ایران دانست با وجود چالش های سیاسی و اقتصادی به خصوص در نیمه دوم این دهه ایران توانست در بخش های مختلف زیرساختی مانند حمل ونقل اقامتگاه ها گردشگری سلامت و فرهنگی پیشرفت های قابل توجهی را تجربه کند. توجه به گردشگری داخلی گسترش فناوری و استفاده از دیجیتال و تقویت اکوتوریسم نیز از ویژگی های مهم این دوره به شمار می روند.

اتاق زندگانی: وضعیت استقبال گردشگران داخلی و خارجی از کشورمان را در ۵ دهه گذشته چگونه ارزیابی می کنید؟

کلانتری خلیل آباد: طی پنج دهه گذشته با بهبود وضعیت حمل ونقل و تبلیغات تعداد گردشگران داخلی و خارجی به طرز چشمگیری افزایش یافته به خصوص بعد از انقلاب اسلامی و در دوره های پس از آن با وجود محدودیت های بین المللی رشد قابل توجهی در صنعت گردشگری داخلی به خصوص در شهرهای زیارتی (مشهد و قم) و فرهنگی (اصفهان شیراز تبریز و …) مشاهده می شود.

تغییر در الگوی سفر گردشگران

الگوهای سفر میان گردشگران ایرانی و خارجی نیز تغییرات قابل توجهی داشته است به طوری که در گذشته سفرهای خانوادگی و زیارتی بیشترین میزان را به خود اختصاص داده بود؛ اما در سال های اخیر کنار سفرهای زیارتی گردشگری فرهنگی تاریخی و حتی گردشگری سلامت و طبیعت گردی در شهرها افزایش یافته است.

توسعه گردشگری نوین مانند گردشگری شهری (urban tourism) به دلیل ارتقای آگاهی های توده مردم به خصوص جوانان درباره جذابیت های تاریخی و فرهنگی شهرهای زیبا و تاریخی ایران اسلامی نیز مطرح شده است.

اتاق زندگانی: نقش فناوری ها در بهبود تجربه گردشگری را چگونه ارزیابی می کنید؟

کلانتری خلیل آباد: فناوری های دیجیتال مانند رزرو آنلاین (سفرمارکت ها و اسنپ تریپ ها) اپلیکیشن های مسیریابی (مپ نشان بلد و …) و اطلاعات مربوط به مکان های دیدنی نقش کلیدی در بهبود تجربه گردشگران ایفا کرده اند.

این فناوری ها دسترسی به اطلاعات و خدمات را آسان تر و پرشتاب تر و تجربه سفر را برای گردشگران داخلی و خارجی جذاب تر کرده اند.

اتاق زندگانی: موضوع مهمی که در حوزه گردشگری شهری مورد توجه قرار دارد موضوع اشتغالزایی و رشد اقتصادی است وضعیت کشورمان در این راستا چگونه است؟

کلانتری خلیل آباد: گردشگری شهری تأثیر قابل توجهی در اقتصاد ایران داشته است شهرهایی مانند اصفهان شیراز یزد و مشهد به دلیل داشتن جاذبه های فرهنگی تاریخی و مذهبی نظیر معماری کهن بازارهای سنتی و محلی جاذبه های اقامتی ازجمله هتل شاه عباسی اصفهان باغ مشیرالدوله یزد کاروانسرای شاه عباسی میبد مجتمع پذیرایی بازاری اردکان طرقبه و شاندیز در مشهد مقدس و جاذبه های  گردشگری این شهرها ازجمله در شیراز به عنوان شهر شعر و ادب و باغ های ایرانی باغ ارم مسجد نصیرالملک دروازه قرآن بازار و حمام وکیل مجموعه تاریخی تخت جمشید نقش رستم و ارگ کریم خان عمارت های حافظیه سعدیه و … در مشهد مقدس حرم مطهر امام رضا(ع) با معماری زیبا و معنویتی که در فضای آن جاری است آرامگاه فردوسی باغ کوهسنگی باغ نادری موزه آستان قدس رضوی سبب شده تا به قطب های مهم درآمدزایی از طریق گردشگری تبدیل شوند.

این رشد اقتصادی منجر به افزایش اشتغال زایی در حوزه هایی مانند هتلداری حمل و نقل و خدمات رفاهی شده علاوه بر این توسعه بازارهای محلی و صنایع دستی به بهبود وضعیت معیشتی جامعه محلی کمک کرده است.

اتاق زندگانی: آیا تعامل فرهنگی بین گردشگران ایرانی و خارجی منجر به تعامل بین المللی ایران و سایر کشور شده است؟ 

کلانتری خلیل آباد: افزایش تعداد گردشگران خارجی منجر به افزایش تعامل فرهنگی بین گردشگران و مردم در سطح شهرها شده و این تعامل نقش مهمی در ترویج فرهنگ ایرانی ـ اسلامی و افزایش درک متقابل میان ایران و سایر کشورها ایفا می کند.

رویدادهای فرهنگی و هنری مانند برگزاری کنسرت ها و نمایشگاه های هنری به خصوص با امکان اطلاع رسانی در شبکه های اجتماعی هم سبب جذب بیشتر گردشگران در سطح شهرها شده اند.

ازسویی با وجود پیشرفت های یادشده افزایش تعداد گردشگران در برخی از شهرها منجر به مشکلاتی مانند ازدحام جمعیت تخریب محیط زیست شهری و فشار بر زیرساخت ها شده است.

تغییرات صنعت گردشگری در دهه های اخیر به طور کلی بر تجربه گردشگران و توسعه شهرهای ایران تأثیر متعددی گذاشته بهبود زیرساخت ها و خدمات گردشگری موجب افزایش رضایت و تجربه مثبت گردشگران شده و در نتیجه تعداد بازدیدکنندگان داخلی و خارجی افزایش یافته است.

توسعه گردشگری رونق اقتصادی شهرها و افزایش تعامل فرهنگی را هم در پی داشته است که با این شرایط برای جلوگیری از تأثیر منفی مانند فشار بیش از حد بر زیرساخت ها و محیط زیست نیازمند برنامه ریزی دقیق و مدیریت بهتر در حوزه گردشگری شهری هستیم.

ادامه دارد…