تجارب جهانی انتفاع عادلانه کشاورزان خرده مالک از بازار

در یک پژوهش بررسی شد؛

به گزارش گروه پژوهش خبرگزاری علم و فناوری اتاق زندگانی؛ بخش کشاورزی؛ نقش مهمی در درآمدزایی؛ ایجاد اشتغال و تحقق امنیت غذایی دارد و یکی از اساسی ترین مولفه های اثرگذار بر عملکرد این بخش؛ بازاریابی محصولات کشاورزی است. نظام بازاریابی؛ در عرضه به موقع و مناسب محصول باکیفیت و ایجاد درآمد مناسب برای تولیدکنندگان نقش مهمی دارد و لذا چالش های مربوطه؛ منافع تولیدکنندگان و مصرف کنندگان را به خطر انداخته و همچنین برقراری امنیت غذایی را با اخلال مواجه می نماید. یکی از مهم ترین عوامل ایجادکننده چالش در نظام بازاریابی محصولات کشاورزی؛ فعالیت واسطه های غیرضرور و سهم بری ناعادلانه آنها از زنجیره مربوطه است.

 مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی در گزارشی با عنوان «ارزیابی و معرفی مدل های عرضه مستقیم محصولات کشاورزی؛ 2. بررسی تجارب جهانی انتفاع عادلانه کشاورزان خرده مالک از بازار» مطرح می کند که بسیاری از متخصصان و کارشناسان بخش کشاورزی معتقدند که امروزه بازاریابی یکی از ضرورت های نظام تولید روستایی و کشاورزی است. نظام بازار محصولات کشاورزی برای برقراری ارتباط کشاورزان با خریداران و تسهیل فروش و توزیع محصولات کشاورزی ضروری است. نظام بازار کارآمد؛ کشاورزان خرده مالک را قادر می سازد تا به بازارهای قابل اعتماد و سودآور دسترسی داشته باشند و به آنها امکان می دهد معیشت خود را بهبود بخشند و وابستگی به کشاورزی معیشتی را کاهش دهند. 

این گزارش بیان می کند که با حصول اطمینان از اینکه محصولات کشاورزی به صورت به موقع و مقرون به صرفه به دست مصرف کنندگان می رسد؛ نظام بازار می تواند کمک قابل توجهی به ارتقای امنیت غذایی در سطح محلی و جهانی کند. از سوی دیگر؛ با توجه به اینکه بازار؛ جامعه و سیاست ها به هم مرتبط هستند؛ مقررات نظام بازار می تواند با ایجاد انگیزه برای کشاورزان؛ به منظور اتخاذ روش های تولید سازگار با محیط زیست؛ نقش مهمی در ترویج شیوه های کشاورزی پایدار داشته باشد. 

در این گزارش آمده است که نظام بازار محصولات کشاورزی از نقش محوری در تضمین امنیت غذایی؛ کاهش فقر و ترویج شیوه های کشاورزی پایدار برخوردار است. بازاریابی؛ مقوله ای مهم تر از تولید است و از بازاریابی به عنوان دست نامریی تولید نام برده می شود. با این حال؛ این نظام ممکن است با چالش هایی روبه رو شده و به نحوی عمل نکند که تضمین کننده حاکمیت عادلانه و بهینه سازی منافع تمامی ذی نفعان باشد. 

این گزارش ادامه می دهد که از جمله مسایل و مشکلات فراروی نظام بازاریابی محصولات کشاورزی که کشور ایران نیز با آنها مواجه است؛ می توان به ناپایداری قیمت؛ ناکارآمدی سیستم اطلاع رسانی بازار؛ هزینه بالای تولید و ضایعات فراوان در طول مراحل مختلف تولید؛ حضور دلالان و واسطه های غیرضرور و همچنین نامناسب بودن حمایت های دولت در زمینه توسعه بازار و سیاست های بازاریابی اشاره کرد. مجموع این عوامل دست به دست هم داده و مانع دستیابی کشاورزان به درآمدهای رضایت بخش و افزایش ارزش افزوده محصولات تولیدی و هم زمان کاهش تورم و قیمت مصرف کننده می شود. 

این گزارش توضیح می دهد که برخی از کشورهای پیشرو و موفق در نظام بازاریابی محصولات کشاورزی؛ ابتکارات زنجیره های کوتاه تامین مواد غذایی را با هدف حذف واسطه های غیرضرور؛ کاهش طول زنجیره عرضه و انتفاع کشاورزان خرده مالک مدنظر قرار داده اند. در این مسیر؛ ابزارهایی از جمله بازارهای کشاورزان؛ شبکه های توزیع ملی کالا (CDN)؛ پلتفرم های تجارت آنلاین و تشکیل بازاری برای پاسخ گویی به تقاضای فزاینده برای مواد غذایی ایمن و ارگانیک مورد استفاده قرار گرفته است. 

این گزارش مطرح می کند که با تحلیل تجربیات کشورهای موفق؛ می توان از موفقیت ها و چالش های آنها برای توسعه راه حل های متناسب با ساماندهی نظام بازار محصولات کشاورزی ایران بهره برد. لذا در مطالعه کنونی؛ با مرور بر تجارب 14 کشور مختلف در سراسر جهان (آمریکا؛ ایتالیا؛ ترکیه؛ چین؛ هند؛ فرانسه؛ کرواسی؛ برزیل؛ آلبانی؛ لتونی؛ مجارستان؛ آفریقای جنوبی؛ آمریکای جنوبی و کاستاریکا) و بررسی عمیق 19 مدل موفق بازار محصولات کشاورزی؛ الزامات تدوین برنامه تحولی بازار محصولات کشاورزی با تاکید بر انتفاع کشاورزان خرده مالک و معیارهای ارزیابی مربوطه احصا شده و پیشنهادهایی به منظور تحقق بازارهای فراگیر و پایدار محصولات کشاورزی کشور ارایه شده است. 

این گزارش بیان می کند که بر مبنای تجربه نگاری صورت گرفته در سال های اخیر؛ ایجاد زنجیره های کوتاه تامین مواد غذایی (SFSCS)؛ با هدف کاهش واسطه های غیرضرور در زنجیره تامین؛ دسترسی بهتر کشاورزان خُرد به بازار و توسعه نظام بازار فراگیر و کارآمد مورد توجه قرار گرفته است. این زنجیره ها به عنوان بخشی از نظام بازاریابی محصولات کشاورزی؛ «متعهد به همکاری و توسعه روابط مستقیم بین تولیدکنندگان و مصرف کنندگان»؛ «توسعه اقتصادی محلی» و پیگیری «ارزش های اجتماعی و محیط زیستی» هستند. 

این گزارش ادامه می دهد که ویژگی های کلیدی که زنجیره های کوتاه تامین مواد غذایی را از سایر مدل های بازاریابی متمایز می کند؛ انواع روابطی است که تولید کننده (کشاورز) را به مصرف کننده پیوند می دهد. این روابط بسیار فراتر از فروش محصول به روش ی جدید است؛ به نحوی که می توان زنجیره های کوتاه تامین مواد غذایی را بخشی از جهت گیری راهبردی نظام بازار در همسویی با انتظارت تولید کنندگان و مصرف کنندگان محصولات کشاورزی و تطابق با مسایل و نیازهای اقتصادی؛ محیط زیستی و اجتماعی در نظر گرفت. این مدل ها علاوه بر تضمین قیمت های محصول و ارزش افزوده بهتر؛ می توانند دسترسی آسان و پایدارتر کشاورزان به بازار و بهبود قدرت چانه زنی آنان را در برابر شرکت های فراوری و واسطه های تجاری در پی داشته باشند. 

این گزارش توضیح می دهد که در نقطه مقابل؛ مصرف کنندگان نیز می توانند نقش فعال (و یا حداقل یک نقش مشارکتی) در نظام تولید و بازار محصولات کشاورزی ایفا کنند. مصرف کنندگان با همکاری تولیدکنندگان؛ قادر به تعیین (نوع محصولات تولیدی؛ کیفیت؛ کمّیت و حتی نحوه قیمت گذاری) خواهند بود؛ از این رو می توانند برای جهت دهی نظام کشاورزی- غذایی به سمت معیارهای پایداری اقتصادی؛ اجتماعی و محیط زیستی گام بردارند. بُعد مهمی از ابتکارات زنجیره های کوتاه تامین مواد غذایی به مفهوم «غذای محلی» مربوط می شود. 

این گزارش ادامه می دهد که در این زنجیره؛ مصرف کنندگان علاقه زیادی نسبت به محلی بودن غذا نشان می دهند که علاوه بر کیفیت بالاتر (سالم تر؛ تازه تر و متنوع تر)؛ مزایای زیادی برای جامعه محلی و توسعه روستایی؛ حفظ محیط زیست؛ تنوع زیستی کشاورزی و عدالت اجتماعی در بردارد. همچنین امکان مشارکت مزارع کوچک خانوادگی در بازار را فراهم می کند. بر این اساس؛ زنجیره های کوتاه تامین مواد غذایی؛ در حمایت از توسعه محلی؛ حفظ هویت و سبک زندگی محلی و افزایش قرابت فرهنگی و اجتماعی بین کشاورزان و مصرف کنندگان نیز نقش قابل توجهی دارند. همچنین این زنجیره ها؛ ضمن فراهم نمودن دسترسی کشاورزان خُرد به بازارها؛ می توانند فرصت های مناسبی برای ارزش گذاری کار آنان؛ افزایش نقش و عزت نفس گروه های در حاشیه؛ همچون کشاورزان مناطق دورافتاده؛ کارگران کشاورزی و زنان روستایی ایجاد کنند. 

در این گزارش آمده است که تجارب کشورهای مورد مطالعه در این گزارش؛ طیف وسیعی از ابتکارات مختلف زنجیره های کوتاه تامین مواد غذایی و مدل های بازاریابی را پوشش می دهند که ساختارهای حاکمیتی و سازمانی آنها به طور قابل توجهی متمایز از زنجیره های متعارف عرضه مواد غذایی است. زنجیره های کوتاه تامین مواد غذایی؛ شامل مدل های مختلف فروش مستقیم در مزرعه؛ راه اندازی بازارها و فروشگاه های محصولات کشاورزی؛ ابتکارات مصرف کننده محور؛ مدل تدارک عمومی؛ بازاریابی الکترونیک و بازاریابی از طریق تشکل های کشاورزی هستند. 

این گزارش بیان می کند که در عمل نیز گروه های مختلف کشاورزان؛ مصرف کنندگان؛ سازمان ها و موسسات متعدد ملی و بین المللی در سراسر جهان؛ با طراحی و اجرای ابتکارات نوآورانه و اثربخش؛ نظیر برگزاری جشنواره ها و نمایشگاه های غذاهای محلی و برگزاری تورهای گردشگری کشاورزی و پذیرایی در مزرعه (آلبانی و برزیل)؛ طرح های چیدن و انتخاب محصول توسط خود مصرف کنندگان (آمریکا؛ کرواسی و برزیل)؛ شبکه بازار کشاورزان و بازارهای زمین (لتونی)؛ فروشگاه های محصولات محلی (مجارستان و فرانسه)؛ طرح های توزیع مستقیم محصولات کشاورزی از تولیدکننده به مصرف کننده مانند (سبد محصولات از مزرعه تا خانه در آفریقای جنوبی)؛ کشاورزی اجتماع پشتیبان (آمریکا)؛ گروه های خرید همبسته (ایتالیا)؛ تدارکات عمومی سبز (لتونی)؛ بازاریابی دیجیتال (همچون پلتفرم های خرید آنلاین در ترکیه؛ تایوبایو چین؛ نینجاکارت و ای چوپال هند)؛ شبکه بازار کشاورزان (کامپایا آمیکا در ایتالیا) و تعاونی های روستایی (تعاونی پاچاماما در آمریکای جنوبی)؛ توانسته اند بر بخشی از معضلات نظام بازاریابی محصولات کشاورزی به ویژه حضور واسطه های غیر ضرور فایق بیایند. 

این گزارش ادامه می دهد که با توجه به تنوع زیاد و پیچیدگی انواع مدل های عرضه مستقیم محصولات کشاورزی؛ پیشنهاد یک مدل و شیوه خاص و اثربخش برای مناطق و شرایط مختلف؛ امکان پذیر نیست. با این حال؛ تامل در مورد عوامل تعیین کننده اثربخشی زنجیره های کوتاه تامین مواد غذایی و تجارب به کارگیری مدل های مختلف بازاریابی دیجیتال و بازاریابی شبکه ای؛ با در نظر گرفتن جنبه های متعدد آن؛ می تواند درس آموخته ها و بینش های ارزشمندی را برای شناخت بهتر الزامات؛ چالش های پیش رو و راهبردهای لازم برای اجرای موفقیت آمیز طرح های مشابه در کشور ارایه دهد.

این گزارش مطرح می کند که طبق بررسی های صورت گرفته؛ کاهش تعداد مراحل در زنجیره تامین؛ سازماندهی مجدد تعامل تولیدکنندگان و مصرف کنندگان و مدیریت موثر زنجیره تامین؛ از الزامات کلیدی موفقیت مدل های مختلف زنجیره های کوتاه تامین مواد غذایی است. گفتنی است که در این مدل ها؛ حذف واسطه های ضروری که کارکردهای اساسی و سازنده ای همچون حمل ونقل؛ فراوری؛ تامین اعتبارات و نهادها را بر عهده دارند؛ مدنظر نیست. بلکه مسیله اصلی؛ انتخاب و توزیع مجدد کارکردها بین بازیگران مختلف نظام تولید و بازار محصولات کشاورزی و حذف واسطه های غیرضرور است. 

این گزارش بیان می کند که به طور کلی؛ کوتاه شدن زنجیره تامین؛ به هر نحوی که انجام شود؛ مستلزم سازماندهی و مدیریت چندین عملکرد است که توسط بازیگران در سطوح مختلف زنجیره انجام می شود. در این میان؛ سه دسته از عملکردهای زیر اهمیت ویژه ای دارند؛ عملکرد هماهنگی و حاکمیت که با ظرفیت زنجیره های کوتاه تامین مواد غذایی برای طراحی و کنترل جنبه های مربوط به معاملات و تعاملات بین بازیگران مختلف مرتبط است. عملکرد پشتیبانی که براساس ظرفیت زنجیره های کوتاه تامین مواد غذایی؛ برای برقراری ارتباط بین تولیدکنندگان و مصرف کنندگان به شیوه مناسب ارزیابی می شود و درنهایت هزینه های توزیع را کاهش می دهد. عملکرد مربوط به انتقال اطلاعات که ویژگی های کیفی محصول در طول زنجیره را از تولیدکنندگان به مصرف کنندگان منتقل می کند. در این خصوص؛ ارایه اطلاعات در رابطه با مبدا و منشا محصولات غذایی از طریق برچسب گذاری و نشان های جغرافیایی با قابلیت ردیابی دقیق و به هنگام؛ اهمیت به سزایی دارد. افزون بر موارد مذکور؛ طراحی یک مدل چند منظوره بر پایه ارزش های اخلاقی و مسیولیت اجتماعی گروه های تولیدکننده و مصرف کننده؛ در قبال محیط زیست و جامعه نیز از ضرورت اساسی برخوردار است. 

مرکز پژوهش های مجلس در این گزارش با توجه به درس آموخته های جهانی؛ به منظور بهبود بازاریابی و توزیع محصولات کشاورزی؛ حذف واسطه های غیرضرور و اثربخشی زنجیره های کوتاه تامین مواد غذایی در کشور؛ راهکارهای سیاستی را پیشنهاد می کند که شامل این موارد می شود: سازماندهی مدل های کشاورزی اجتماع پشتیبان و مدیریت مشارکتی بازار در سطح محلی؛ توسط گروه های اجتماعی؛ انجمن های کشاورزان؛ دولت های محلی یا سازمان های مردم نهاد؛ ارایه کارکردهای مکمل و خدمات جانبی مانند بیمه؛ حمایت مالی؛ آموزش فنی و اطلاعات بازار؛ فراتر از نقش های سنتی نهاد های بازاریابی؛ برای حمایت یکپارچه از کشاورزان به ویژه کشاورزان خرده پا؛ فراهم نمودن زمینه بسته بندی؛ فراوری و خدمات مرتبط با محصول توسط خود کشاورزان و حضور فعال آنان در بازار؛ ارتقای زیرساخت شناسه گذاری محصولات کشاورزی با هدف شفافیت و اصالت در محصولات ارایه شده از طریق فراهم نمودن اطلاعات دقیق در مورد مبدا؛ روش های تولید و فراوری محصولات؛ تدوین قوانین و استانداردهای اخلاقی و ابتکاراتی نظیر برچسب گذاری؛ طراحی دستورالعمل و گواهی نامه های تولید و عرضه محصول و نشان های تجاری قابل ردیابی و پیاده سازی پلتفرم های مبتنی بر فناوری های پیشرفته مانند بلاک چین؛ هوش مصنوعی و اینترنت اشیا در نظام بازار کشاورزی؛ به منظور بهینه سازی زنجیره های تامین؛ افزایش شفافیت و بهبود کارایی در تولید و توزیع محصولات کشاورزی و کاهش هزینه های عملیاتی در سراسر زنجیره ارزش کشاورزی. 

این گزارش همچنین پیشنهاد می کند که برنامه اقدام توسعه بازارهای کشاورزان با رویکرد حذف واسطه های غیرضرور تدوین و اجرا گردد. در این برنامه اقدام؛ باید اجرای انواع مدل های زنجیره تامین کوتاه و بازاریابی الکترونیک مورد توجه قرار گرفته و موانع و الزامات و بازیگران مربوطه مشخص گردد. وزارت جهاد کشاورزی به عنوان متولی اصلی بازار محصولات کشاورزی؛ با مشارکت سازمان شهرداری و دهیارها؛ شورای عالی استان ها؛ اتاق اصناف کشاورزی و دانشگاه ها و تشکل های مربوطه؛ مکلف به تدوین و اجرای برنامه اقدام مذکور است. البته بررسی موشکافانه شرایط حاکم بر فعالیت کشاورزان خرده مالک و محدودیت ها و دغدغه های ایشان؛ لازمه تدوین برنامه اقدام مناسب و قابل اجرا به شمار می رود.