رونق بیابان؛ شمارش معکوس برای خشکسالی ایران

آفتاب نیوز :

«تغییرات اقلیمی» و «فعالیت های انسانی» دو عامل اصلی بیابان زایی در جهان است. حذف پوشش گیاهی و درختی؛ فعالیت های کشاورزی در اکوسیستم های آسیب پذیر مناطق خشک و نیمه خشک؛ مصرف منابع آب زیرزمینی و عوامل دیگر سبب شده اکوسیستم ها دچار تنش شوند و فشار زیادی به این مناطق شکننده وارد شود که در نتیجه بیش از ظرفیت خود تحت فشار قرار می گیرند. ایران به دلیل واقع شدن در عرض های جغرافیایی خشک و نیمه خشک جهان از بیابانی ترین کشورهاست. اکنون برخی از مدیران و کارشناسان بیابان در ایران هشدار داده اند در صورت ادامه بیابان زایی با سرعت کنونی؛ ایران طی 164 سال آینده به بیابانی کامل تبدیل می شود.

رییس سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور گفته است که سالانهک میلیون هکتار بیابان در ایران ایجاد می شود و این در شرایطی است که منابع محدود در ایران؛ کفاف مدیریت تنها 300 هزار هکتار را می دهد. خبرگزاری ایرنا در گزارشی نوشته است؛ «با توجه به مساحت یک میلیون و 648 هزار و 196 کیلومترمربعی ایران؛ ایجاد یک میلیون هکتار بیابان در سال بدین معنی است که کشور طی 164 سال آینده به «بیابانی کامل» تبدیل می شود. ایران روی یکی از دو کمربند اصلی بیابانی جهان و در حد فاصل میان مدار راس السرطان و 37 درجه شمالی قرار گرفته است و رشته کوه زاگرس به عنوان «یک شانس منحصربه فرد» برای ایران در مقایسه با کشور های همسایه است. اما «تفکر سازه ای» و محدود کردن توسعه بر اساس شاخص رشد صنایع بزرگ و افزایش محصولات کشاورزی موجب مشکلاتی همچون افزایش آلایندگی و نیز شتاب گرفتن بیابان زایی شده است. هفت میلیون هکتار از جنگل های بلوط در 70 سال گذشته تخرب شده است و چنانچه روند تخریب جنگل های بلوط با سرعت کنونی پیش برود؛ پنج میلیون هکتار جنگل بلوط باقی مانده طی 50 سال آینده از میان خواهد رفت. باید «تفکر سازه ای» را کنار گذاشت و بر اساس روش های مختلف علمی و بومی؛ اقلیم طبیعی کشور را حفظ کرد و توسعه داد.»

مراتع و جنگل در ایران در حال نابودی است

بر اساس گزارش تحقیق یک مرکز پژوهش بین المللی «سالانه بخش بزرگی از مراتع و جنگل های ایران در حال نابودی است. یک فعال محیط زیست هشدار داده که اگر تخریب جنگل های بلوط با سرعت فعلی ادامهابد تا 50 سال آینده دیگر جنگل بلوطی باقی نخواهد ماند. در طول 70 سال گذشته؛ نزدیک به هفت میلیون هکتار از جنگل های بلوط از بین رفته است و تنها حدود پنج میلیون هکتار باقی مانده است. هر نهال بلوط نیاز به سرمایه گذاری قابل توجهی برای کاشت و نگهداری دارد؛ در حالی که هزینه حفظ جنگل های بلوط موجود بسیار کمتر است. از ابتدای قرن بیستم تاکنون 43 درصد از جنگل های ایران از بین رفته است. بیشتر مناطق جنگلی باقی مانده در حال حاضر محدود به رشته کوه البرز در نزدیکی دریای خزر و رشته کوه زاگرس است. امروزه تقریباً هیچ جنگل بکری در ایران باقی نمانده است. در استان هایی مانند چهارمحال و بختیاری؛ لرستان و خوزستان؛ بخش های وسیعی از اراضی جنگلی برای کشت پاکسازی شد. در گیلان برای تسهیل در تولید چای؛ برنج و تنباکو؛ جنگل ها قطع شد. از سال 1979؛ جنگل های ایران با تخریب فزاینده ای روبه رو شده و حدود یک میلیون هکتار از جنگل های غنی اکولوژیک زاگرس به دلیل تغییرات اقلیمی از بین رفته است. سازمان های دولتی مسیول اجرای قوانین و مقررات مربوط به حفاظت از جنگل ها اغلب منسوخ شده اند؛ با مسایل مربوط به بودجه مواجه هستند و با بوروکراسی ناکارآمد مانع آن می شوند. اگر روند کنونی ادامهابد؛ ایران در خطر از دست دادن تمام جنگل های خود در 50 سال آینده و تمام مراتع خود در 80 سال آینده است».

اگر مخاطرات از بین رفتن جنگل در ایران را با ارزش های اکولوژیک زاگرس و البرز برای زیست پذیر کردن ایران در نظر بگیریم؛ می توانیم این ادعا را به درستی باور کنیم که در صورت تخریب جنگل ها و منابع طبیعی در ایران؛ چشم انداز بیابانی شدن ایران بسیار نزدیک است. پروژه های عمرانی و توسعه ای نامناسب و تصمیمات مهندسی باعث تخریب چشمگیر جنگل ها برای ساخت سازه هایی مانند سد ها و جاده ها شده است. سدسازی های بی بندوباری که نمونه آن سد چمشیر یا سد خرسان در استان کهگیلویه و بویراحمد است؛ منابع آبی را در مناطق غنی از جنگل های بلوط تخلیه می کند. این سدسازی ها عامل اصلی خشک شدن دریاچه ها و تالاب ها و از بین رفتن جنگل ها و مراتع است.

جلوگیری از تخریب پوشش گیاهی زمین

فرهاد سرداری از مدیران سابق بخش بیابان سازمان جنگل ها؛ مراتع و آبخیزداری ایران و کارشناس مهار بیابان در تحلیلی که در اختیار «تجارت فردا» قرار داده می گوید؛ مولفه های کلی عوامل بیابان زایی در ایران به دو دسته تقسیم می شوند. یکی مولفه های انسانی و دیگری مولفه های محیطی و طبیعی است. مولفه های محیطی در ایران خیلی تاثیرگذار هستند. چون ما در عرض جغرافیایی واقع شده ایم که از نظر منابع آبی وضعیت خوبی ندارد و بارش خوبی در این عرض های جغرافیایی انجام نمی شود. اگر دور تا دور کره زمین را نگاه کنیم متوجه می شویم بیابان های اکثر کشور ها در همین عرض جغرافیایی واقع است؛ بنابراین مسایل محیطی بسیار مهم هستند.

اما آنچه بر مولفه های محیطی تاثیر می گذارد تا بیابان زایی تشدید شود؛ تغییرات اقلیمی است که اکنون دنیا با آن درگیر است و یکی از مهم ترین علل گسترش تشدید بحران بیابان زایی در جهان است. علاوه بر موقعیت مکانی ایران که در عرض جغرافیایی ویژه واقع است؛ تغییرات اقلیمی نیز ایران را مستعد تشدید بیابان زایی کرده است. تغییرات اقلیمی به نظر می رسد در صورتی که به همین صورت ادامه پیدا کند؛ می تواند روند های تغییر در پیکره سرزمینی را تغییر دهد و ایران را بیش از پیش در معرض بیابانی تر شدن قرار دهد. ایران که سرزمینی واقع در خاورمیانه است؛ در مختصات جغرافیایی 25 تا 40 درجه عرض شمالی 44 تا 63 درجه طول شرقی جای دارد و از شمال به آذربایجان؛ ارمنستان؛ ترکمنستان و دریای خزر؛ از شرق به پاکستان و افغانستان؛ از جنوب به خلیج فارس و دریای عمان و از غرب به ترکیه و عراق می رسد.

واقعیت این است که ما نمی توانیم بر عوامل محیطی که روند های تغییر طبیعی را ایجاد می کنند؛ اثر زیادی بگذاریم؛ اما مسیله ای که ممکن است بر روند بیابان زایی اثر بگذارد؛ عوامل انسانی است. عوامل انسانی عوامل متعددی است. بحث برنامه ریزی های کلان کشور از مهم ترین مولفه های اثر انسانی بر روند بیابان زایی در ایران است. اهمیتی که دولت ها به وضع محیط زیست می دهند به خودی خود بر روند بهبود یا تخریب طبیعت تاثیر دارد. بعضی از مشکلات اقتصادی که به آب و زمین مربوط است باید به شکلی مدیریت شود که تنشی برای طبیعت ایجاد نکند. اما ما می بینیم که مدیریت مناسبی بر آب و زمین در ایران وجود ندارد. به جای اینکه معیشت مردم و جوامع محلی تامین شود؛ فشار بر منابع طبیعی گذاشته شده است. این سیاست گذاری را دولت ها انجام می دهند.

اما نکته بسیار مهمی که رفتار دولت ها را تحت تاثیر قرار می دهد و برای مثال در روند بیابان زایی موثر است؛ نقش افرادی است که اساساً در کار اجرا نیستند. این افراد عمدتاً دانشگاهی یا افراد دغدغه مند هستند و کار هایی را که دولت می خواهد انجام دهد مرتب نقد می کنند. نقد کردن اساساً کار بدی نیست؛ اما انرژی بسیار زیادی از مدیریت می گیرد. برای فهم بهتر این مسیله به تجربه مسیولیت خودم در بخش بیابان سازمان جنگل ها؛ مراتع و آبخیزداری اشاره می کنم. زمانی که من در این شغل بودم؛ به جای اینکه به اصل کار بپردازیم؛ باید به اقناع افکار افرادی می پرداختیم که داشتند در سطح جامعه تنش ایجاد می کردند. این کار انرژی زیادی از ما می برد. یکی از راه های مقابله با بیابان زایی که همیشه مورد نقد قرار می گیرد به خصوص در جا هایی که مردم شدیداً تحت فشار هستند و گردوغبار و طوفان های ماسه ای و فرسایش بادی زندگی آن ها را فلج کرده است؛ بحث مالچ پاشی است.

در برخی از جا ها مالچ پاشی واقعاً موثر است. من اساساً قصدم دفاع از مالچ پاشی نیست؛ اما این یکی از راه های پذیرفته شده و اجرایی در دنیاست. در برخی از مناطق ایران اساساً تنها راهکاری که می تواند بخشی از مشکلات زندگی مردم محلی را مدیریت کند همین مالچ پاشی است. مالچ نفتی مشکلات خودش را دارد؛ اما یک جا هایی می تواند به بهبود کیفیت زندگی مردم در مقابله با طوفان های گردوغبار مفید واقع شود. ما در برخی از مناطق برای اینکه از زنج مردم کاسته شود مجبور بودیم از مالچ پاشی نفتی استفاده کنیم. اما یکسری از افراد منتقد که عمدتاً کار اجرا انجام نداده اند و تجربه و دانشی در این زمینه نداشتند؛ اما قاعدتاً دغدغه های محیط زیستی خود را داشتند؛ مخالف این روش بودند و ما باید بخش زیادی از وقت خود را صرف اقناع این افراد می کردیم. بحث های کارشناسی در این موارد بحث های جاافتاده ای است و کاملاً طبیعی است که نگرش های متفاوتی در این زمینه وجود داشته باشد. اما آنچه اکنون راجع به آن صحبت می کنیم خارج از بحث های تخصصی و علمی است. بیشتر نوعی نقد کلی و بدون پشتوانه کارشناسی است.

اگر بخواهیم مثال دیگری بزنیم که به این بحث کمک کند؛ وضعیت خشکی دریاچه ارومیه و توسعه بیابان در اطراف دریاچه ارومیه است. یکی از عوامل اصلی خشکی دریاچه ارومیه حفر چاه های زیاد در اطراف دریاچه است. چاه های غیرمجاز حق آبه دریاچه را برای مصارف کشاورزی و… برداشت می کند. از سویی زندگی بسیاری از مردم به همین چاه ها بستگی دارد. یا باید این چاه ها تعطیل شود یا باید راهکار بهتری برای مدیریت هر دو به وجود بیاید. این کار راحتی نیست. این ذهنیت بعضاً در برخی از افراد به وجود آمدها حتی رسانه ای شده که دولت قصد دارد اساساً این دریاچه را خشک کند! ممکن است برخی واقعاً باور کنند. این چه تفکر و استدلالی است که کارشناس محیط زیست یا دغدغه مند کشور مطرح کند؟

این نوع انتقاد ها اساساً بی پایه است و فاقد راه حل هم هست. واقعیت این است که دانش مدیریت دریاچه ارومیه در ایران وجود دارد؛ اما پیچیده است. چرا که راه حل علمی یکباره به معیشت مردم محلی گره می خورد و خود به تنش بیشتر اجتماعی و بعضاً سیاسی و امنیتی منجر می شود. باید این نکات را در نظر گرفت کهکی از دلایلی که کار کند می شود همین مسایل است. روند بیابان زایی در ایران متاسفانه بسیار زیاد است. گاهی اوقات ایده هایی از سوی برخی افراد مطرح می شود که از اساس ایراد دارد. مثلاً بعضاً این پرسش مطرح می شود که چرا از الگوی چین برای مهار بیابان و عملیات بیابان زدایی استفاده نمی شود؟ وقتی همین ایده را مطالعه می کنیم که چینی ها چگونه دارند بیابان زدایی می کنند می بینیم؛ بارندگی در آن مناطق از بارندگی در مناطق پربارش ما بیشتر نباشد کمتر نیست. این عامل مهمی است که ما نمی توانیم شبیه آن مدلی که مثلاً در چین بیابان زدایی شده آن کار را انجام دهیم. منتقدان؛ اما به این مسیله آگاه نیستند و یکباره انگ بی کفایتی مدیران و کارشناسان مقابله با بیابان در ایران را مطرح می کنند. خوب این روش ها مانع می شود راهکاری مناسب برای مدیریت بیابان در ایران به وجود بیاید. حداقل در بخش بیابان ایران می توان ادعا کرد یکی از بهترین و موفق ترین بخش های دولتی همین بخش مهار بیابان است. چرا که این بخش با وجود اعتبار های بسیار کم کار های بسیار مهم و بزرگی انجام داده است.

یکی از مسایلی که در ایران برای مقابله با بیابان زایی مطرح می شود؛ جلوگیری از تخریب پوشش گیاهی زمین است. اما مطالعات ما نشان می دهد که مهم ترین تخریبی که در بحث پوشش گیاهی انجام می شود به معیشت مردم مربوط است. چند سال پیش طرحی آغاز شد که جوامع محلی را درگیر می کرد. ما سعی کردیم این ایده را مطرح کنیم که توانمندی جوامع محلی را در موارد دیگر افزایش دهیم و کاری کنیم که مهارت های دیگری را به دست بیاورند که از فشار به منابع طبیعی کاسته شود. طرح بسیار موفق بود. این طرح با همکاری سازمان ملل با نام طرح ترسیب کربن اجرا شد. این طرح در بین طرح های توسعه ای که در منطقه آسیا و اقیانوسیه اجرا شد؛ به عنوان طرح برتر برگزیده شد و در ژورنال های بین المللی گزارشی از این طرح منتشر شده است. طرح ترسیب کربن در ایران از گذشته انجام شده و ادامهافته است. این طرح در خراسان جنوبی و دیگر استان های ایران گسترش پیدا کرده است.

برخی از سازمان های دیگر که دنبال مشارکت های مردم و توانمندسازی جوامع محلی بودند؛ از همین الگو بهره گرفتند و در استان هایی مانند کرمان و دیگر استان ها آن را اجرایی کردند. حتی سازمان های دولتی ما نیز از این طرح الگو گرفتند. ما باید برگردیم و فرهنگ استفاده از منابع طبیعی را اصلاح کنیم. باید فهمید مردم چه می خواهند. مردم بخشی از معیشت خود را از منابع طبیعی تامین می کنند. بخش کمی نیست. باید این روش به فرهنگ تبدیل شود تا منبعی که معیشت مردم را تامین می کند دچار خسران و آسیب نشود. این را باید مردم یاد بگیرند. دولت ها اجازه ندهند کاستی های سایر بخش ها به این بخش منتقل شود. باید مانع این شویم که زمین و آب را برای تامین و ایجاد اشتغال مورد استفاده قرار دهند. کشاورزی برای هر کشوری لازم است. امنیت غذایی بسیار مسیله مهمی است؛ اما باید ظرفیت های منطقه ای و عرصه ای را واقع بینانه ارزیابی کرد. اگر بیشتر از این ظرفیت استفاده شود؛ باعث می شود مشکلات بیشتری برای کشور به وجود بیاید.

فرونشست زمین اکنون محصول برداشت بی رویه از منابع آبی است. اما هیچ کسی اکنون مسیولیت این خسارت به کشور را بر عهده نمی گیرد. در حالی که برداشت آب از سفره های زیرزمینی و برای تولید کشاورزی و… عامل این فاجعه است. اما کسی مسیولیت آن را قبول نمی کند. اکنون خطر فرونشست زمین مهم ترین خطری است که کشور را تهدید می کند. اما اگر مروری بر روند شکل گیری این مسیله صورت گیرد؛ متوجه می شویم که تذکرات و هشدار ها سال ها پیش در این مورد داده شده؛ اما کسی توجهی نکرده و بحران را درک نکرده اند و این روند هنوز هم ادامه دارد. این مسایل از عوامل انسانی تشدید بحران طبیعی و محیط زیستی در ایران ناشی می شود. ما در یک منطقه ای واقع شده ایم که منطقه کم بارشی است و شرایط اقلیمی طوری است که این روند به سمت بدتر شدن پیش خواهد رفت؛ بنابراین باید سیاست کشور سازگاری با این شرایط باشد. نمی توانیم ایران را به طور کامل از بیابانی شدن نجات دهیم. اما می توانیم این روند را کند کنیم و البته فرهنگ سازگاری با این شرایط را ایجاد کنیم.

68 درصد از مساحت ایران حساس به بیابان زایی

مطالعات بین المللی نشان می دهد؛ بر اساس نقشه های بیابان زایی 68 درصد از مساحت ایران حساسیت زیاد تا بسیار زیاد نسبت به بیابان زایی از خود نشان می دهد که مساحتی معادل 1/1 میلیون کیلومترمربع است. این عدد بدون احتساب 42/0 میلیون کیلومترمربع طبقه بندی شده از خاک ایران است که به عنوان سرزمین بدون پوشش گیاهی شناخته می شود. وسعت بیابان های ایران 5/32 میلیون هکتار است؛ اما کل کشور تحت تاثیر بیابان زایی قرار دارد. در دهه گذشته؛ مناطق تحت تاثیر فرسایش بادی 30 درصد افزایش یافته است. سالانهک میلیون هکتار بیابان در ایران ایجاد می شود.

بیابان زایی یکی از بحرانی ترین مسایل زیست محیطی ایران است که در سال های اخیر به دلیل فعالیت های انسانی و تغییرات آب وهوایی به ابعاد نگران کننده ای رسیده است. ایران 2/1 درصد از خشکی های جهان و 08/3 درصد از مناطق بیابانی جهان را به خود اختصاص داده است. وسعت بیابان های ایران 5/32 میلیون هکتار است؛ اما کل کشور تحت تاثیر بیابان زایی قرار دارد. بیابان زایی که تحت تاثیر عوامل طبیعی و غیرطبیعی است؛ اکنون با سرعت فزاینده ای مناطق وسیعی از ایران را دربر گرفته است. این پدیده به کاهش حاصلخیزی خاک و تخریب زمین در جنگل ها؛ تالاب ها؛ بیابان ها و زمین های کشاورزی منجر شده است. در دهه گذشته؛ مناطق تحت تاثیر فرسایش بادی از 20 به 30 میلیون هکتار افزایش یافته است. مناطق بحرانی از هفت میلیون هکتار به 13 میلیون هکتار افزایش یافته و خسارت قابل توجهی به منابع زیستی؛ اجتماعی و اقتصادی وارد کرده است.

مجله علمی نیچر در مقاله ای که درباره «بیابان زایی ایران در اوایل قرن بیست و یکم: ارزیابی با استفاده از شاخص های اقلیم و پوشش گیاهی» به قلم هادی اسکندری دامنه؛ حمید غلامی؛ مت دبلیو تلفر؛ ژسوس رودریگو کومینو؛ آدریان آل. کالینز و جان دی یانسن در سال 2021 منتشر کرده؛ توضیح داده که روند بیابان زایی در ایران را برای دوره 2015-2001 از طریق ترکیبی از سه شاخص پوشش گیاهی (NPP-تولید اولیه خالص؛ NDVI-شاخص پوشش گیاهی تفاوت نرمال شده؛ LAI-شاخص سطح برگ) و دو شاخص آب وهوایی دمای سطح زمین و بارش شناسایی و تحلیل کرده اند. از دید این مجله بیابان زایی در واقع تخریب زمین است که به عنوان یکی از فاجعه بارترین مسایل جهانی در زمینه تغییرات اقلیمی معاصر و فعالیت های انسانی غیر کنترل شده در حال ظهور است. با این حال؛ بین دانشمندان در مورد چگونگی مبارزه با بیابان زایی و تخریب زمین اتفاق نظر روشنی وجود ندارد و عوامل اصلی محرک این پدیده ها همچنان مورد بحث قرار می گیرند.

برخی بیابان زایی را به عنوان کاهش یا از دست دادن کل بهره وری زمین در نظر می گیرند که از طریق ترکیبی از فرسایش خاک؛ تخریب ویژگی های خاک و از دست دادن طولانی مدت پوشش گیاهی طبیعی تحمیل می شود. در طول قرن گذشته؛ تقریباً 70 درصد از زمین های خشک (یعنی زمین های نیمه خشک؛ خشک و بیش خشک) نشانه هایی از بیابان زایی را نشان داده اند و در میان دسته های کاربری مختلف؛ زمین های زراعی بیشترین خطر را تجربه می کنند و 70 درصد از منطقه تخریب شده است. امروزه بیش از 250 میلیون نفر در سراسر جهان به طور مستقیم از بیابان زایی رنج می برند؛ در حالی که حدود یک میلیارد نفر در بیش از 100 کشور در حال حاضر در معرض خطر هستند. اکثر مناطق در معرض خطر در مناطق خشک و نیمه خشک متمرکز در جنوب جهانی واقع شده اند و ایران یکی از مهم ترین این مناطق در معرض خطر است.

ایران یکی از بارزترین نمونه های کشوری است که عمیقاً تحت تاثیر فرآیند های تخریب زمین مانند فرسایش خاک؛ کاهش بهره وری خاک و کیفیت آب قرار گرفته است. مطالعات مدل سازی اخیر نشان می دهد که تغییرات عمده در صنایع کشاورزی و جنگل داری مشکلات کلیدی را در کوتاه مدت تا میان مدت حل می کنند. این نشریه بین المللی تاکید دارد که فقدان داده های رسمی از سوی ایران؛ روند بررسی شرایط ایران را مشکل می کند. با این حال این گزارش تاکید دارد که رصد ماهواره ای که اکنون داده های سری زمانی طولانی پارامتر های مربوطه را با وضوح فضایی نسبتاً بالا ارایه می کند (در نتیجه بر خطر تفسیر نادرست تغییرات طبیعی بین سالانه غلبه می کند)؛ فرصت جدیدی برای کاوش داده ها در مقیاس های چند دهه ای و منطقه ای ایجاد می کند؛ بنابراین می توان دریافت که ایران به خاطر واقع شدن در جنوب غربی آسیا؛ منطقه ای از شیب های توپوگرافی مشخص؛ از جمله ارتفاعات پنج هزار متر در رشته کوه های البرز و زاگرس؛ همراه با مناطق ساحلی در امتداد دریای خزر که زیر سطح دریا هستند؛ است. بیش از 85 درصد از کل 6/1 میلیون کیلومترمربع مساحت کشور را دیم و استپی تشکیل می دهد. از نظر بارندگی و دما؛ ایران دارای تنوع اقلیمی قابل توجهی است. میانگین بارندگی در نواحی شمالی و غربی دو هزار میلی متر در سال و در نواحی مرکزی و شرقی 120 میلی متر در سال است. حداکثر دما می تواند از 20- تا 50 درجه سانتی گراد به ترتیب در جنوب غربی و در امتداد سواحل شمالی خلیج فارس متغیر باشد. این تغییرات فصلی بیوم های متنوعی از جمله چندین جامعه گیاهی بومی را ایجاد کرده است. با این حال؛ تنوع زیاد آب وهوا نیز ایران را مستعد بیابان زایی و تخریب زمین می کند. حدود 70 درصد از جمعیت انسانی در 17 استان زندگی می کنند که 20 درصد آن ها مستقیماً تحت تاثیر بیابان زایی قرار دارند. پیشنهاد شده است که میزان بارندگی ایران ممکن است تا سال 2050 بین 20 تا 25 درصد کاهش یابد. مهم ترین عوامل کنترل کننده بیابان زایی ایران عبارت اند از تغییر کاربری اراضی؛ تغییرات اقلیمی مانند خطر افزایش دما و کاهش بارندگی؛ افزایش جمعیت؛ بهره برداری از زمین.

پروژه ترسیب کربن برای مهار بیابان

پروژه ترسیب کربن (GSP) با مشارکت سازمان ملل در ایران با سه هدف در سطح محلی «بهبود شرایط اجتماعی-اقتصادی»؛ در سطح ملی «احیای مراتع» و در سطح جهانی «ترسیب کربن» در اوایل سال 1380 در کشور اجرایی شد. کارشناسان و محققانی که در امر توسعه و بیابان زدایی فعالیت کرده و به موضوع توسعه پایدار می پردازند؛ معتقدند که «اساساً مبارزه علیه فقر؛ مبارزه با بیابان زایی» است. پروژه ترسیب کربن (Carbon Sequestration Projection) سال 2000؛ یکی از پروژه های طراحی شده توسط دفتر عمران ملل متحد (UNDP) و صندوق جهانی محیط زیست (GEF) است.

اولین بار در سال 1378 دفتر عمران ملل متحد با همکاری سازمان برنامه و بودجه کشورمان افرادی را برای آشنایی با طرح ترسیب کربن به کشور هایی که طرح در آن ها اجرا شده بود فرستاد و در سال 1380 این طرح در شیرآباد زاهدان کلید خورد؛ ولی بعد از مدت کوتاهی متوقف شد. پس از آن در سال 1383 از سوی دفتر عمران ملل متحد (UNDP) سازمان جنگل ها؛ مراتع و آبخیزداری کشور به عنوان مجری طرح؛ انتخاب شد تا آن را در کشور اجرایی کند. ترسیب کربن به جذب دی اکسید کربن اضافی جو توسط اندام های هوایی و زیرزمینی گیاهان مرتعی به منظور کاهش اثرات سوء پدیده گرمایش زمین گفته می شود. حدود 60 درصد گرمای زمین به خاطر دی اکسید کربن است و اگر این گاز کنترل یا کم شود تا 70 درصد اثر گاز های گلخانه ای بر کره زمین کاهش پیدا می کند. استراتژی پروژه «احیای مراتع تخریب یافته برای مردم و با مردم (یعنی از نهال کاری صرف به بهره گیری مردم از منافع نهال کاری)؛ اتخاذ رویکردی یکپارچه و همه جانبه نگر و استفاده از همکاری توام زنان؛ مردان و جوانان؛ در مدیریت مراتع (از طریق تعقیب اهداف توسط همه مردم و استفاده از نظرات آنها)»ست. اجزای این پروژه نیز به چهار بخش «محرومیت زدایی»؛ «مشارکت و کار گروهی»؛ «مشارکت و توانمندسازی جوامع محلی» و «احیای مراتع و ارایه مدل سازی ترسیب کربن» تقسیم می شود.

در کشور این پروژه در 19 استان آذربایجان غربی؛ اصفهان؛ البرز؛ بوشهر؛ تهران؛ جنوب کرمان؛ خراسان جنوبی؛ خراسان رضوی؛ خراسان شمالی؛ سمنان؛ مرکزی؛ یزد؛ کرمان؛ گلستان؛ قم؛ ایلام؛ فارس؛ سیستان و بلوجستان و مازندران در حال اجراست. حدود 450 میلیارد تومان از اعتبار 100 میلیون یورویی برای مقابله با بیابان زایی به سازمان جنگل ها؛ مراتع و آبخیزداری اختصاص یافته که با این میزان اعتبار قرار است در سطح 354 هزار هکتار عملیات نهال کاری؛ مدیریت روان آب ها و مدیریت جنگل های دست کاشت انجام شود.

نکاتی درباره بیابان زایی

بیابان زایی نوعی تخریب زمین است که در پی آن منطقه به زمینی خشک و لم یزرع تبدیل می شود. معمولاً چنین منطقه ای آب؛ پوشش گیاهی و حیات وحش خود را از دست می دهد. اگر مناطق دارای جریانات سطحی مانند تالاب ها و دریاچه ها به دلیل استفاده از منابع آبی دچار کاهش سطح آبی شوند؛ تبدیل به مناطق بیابانی خواهند شد. براساس اطلس مناطق بیابانی نیز بیش از 88 درصد از کشور می تواند تحت تاثیر بیابان زایی قرار گیرد. طی دهه اخیر حدود یک میلیون هکتار کانون گردوغبار فعال به آمار بیابان های کشور افزوده شده است. اعمال سیاست های نادرست در زمینه مدیریت منابع آب و کشاورزی و تغییر اقلیم و دخالت های انسانی از اصلی ترین علل بیابان زایی هستند.

در سال هایی که با خشکسالی مواجه هستیم؛ وسعت بیابان های کشور به دلیل عدم رویش کافی پوشش گیاهی افزایش می یابد. اگر گسترش سدسازی ها؛ افزایش سطح زیر کشت و عدم مدیریت آب در کشور ادامه پیدا کند؛ در آینده ای نزدیک دشت های بزرگ و تولیدی کشور به علت بیابان زایی از چرخه خارج خواهند شد. وابستگی شدید دامداران به مرتع و سدسازی بدون توجه به مدیریت آب از دیگر عوامل بیابان زایی است. بیابان زایی و کاهش مساحت بافت جنگلی به طور مستقیم سبب تولید ریزگرد می شود. روز جهانی مبارزه با بیابان زایی و خشکسالی هر سال هفدهم ژوین؛ به منظور ارتقای آگاهی عمومی از تلاش های بین المللی برای مبارزه با بیابان زایی برگزار می شود. مدیریت مبتنی بر مشارکت جوامع محلی با کاربری های متجانس مانند اکوتوریسم بیابانی؛ پرورش شتر؛ نیروگاه های بادی و خورشیدی می توانند از راهکار های مدیریت بیابان زایی باشند. کاهش چرای دام در مراتع حساس و کم پوشش و فرهنگ سازی در جهت کاهش فشار بر اراضی حساس و کم بارش و دارای اقلیم خشک و شکننده در میان آحاد جامعه نیز از دیگر راهکار های مقابله با پدیده بیابان زایی است. استفاده از ظرفیت اشتغال زایی در بیابان ها می تواند از بهره برداری های بیش از حد -که به بیابان زایی منجر می شود- جلوگیری کند.

افزایش بی سابقه دما؛ کاهش بارش؛ خشکسالی های طولانی و خشک شدن رودخانه ها و دریاچه ها سالانه هزاران ایرانی را آواره می کند. بسیاری از مهاجران اقلیمی کشاورزان؛ کارگران و ماهیگیرانی هستند که با خانواده های خود از روستا ها به مناطق اصلی شهری ایران در جست وجوی معیشت جایگزین می روند. بدتر شدن کمبود آب و افزایش بیابان زایی از عوامل تغییر اقلیم است؛ اما کارشناسان می گویند که این بحران به دلیل سوء مدیریت دولت و رشد سریع جمعیت تشدید شده است. در حالی که تعداد دقیق مهاجران اقلیمی مشخص نیست؛ رسانه ها تخمین زده اند که در سال 2022 حدود 42 هزار نفر به دلیل اثرات تغییرات آب وهوایی از جمله خشکسالی؛ طوفان های شن و گردوغبار؛ سیل و بلایای طبیعی مجبور به مهاجرت شده اند. هرساله به دلیل روند شتابناک بیابان زایی ناشی از خشکی سرزمین؛ تعداد فزاینده ای از ایرانیان مناطق روستایی را ترک می کنند؛ زیرا مناطق بیشتری از ایران -که بیشتر زمین های آن خشک یا نیمه خشک است- هرساله غیرقابل سکونت می شود. البته بیابان زایی ناشی از تغییر اقلیم و فعالیت های انسانی فقط مختص به ایران نیست؛ اما ایران از جمله کشور هایی است که بیشترین آسیب را از این وضعیت دیده و خواهد دید.

بیابان زایی در ایران یک معضل شدید و رو به افزایش است که هم ناشی از پدیده های طبیعی و هم فعالیت های انسانی است. اقدامات فوری و موثر برای مدیریت و کاهش تاثیر بیابان زایی بر مناظر و منابع متنوع کشور ضروری است. بدون مداخله قابل توجه؛ ایران با چشم انداز وخیم تخریب گسترده زمین و فروپاشی اکولوژیک مواجه است. در نهایت اکوسیستم ها در سراسر جهان در معرض تهدید هستند. جنگل ها؛ زمین های خشک؛ و زمین های کشاورزی و گونه هایی که در آنجا زندگی می کنند نیز در معرض تهدید هستند. بر اساس داده های کنوانسیون سازمان ملل متحد برای مبارزه با بیابان زایی؛ تا 40 درصد از زمین های کره زمین تخریب شده اند که مستقیماً نیمی از جمعیت جهان را تحت تاثیر قرار می دهد. تعداد و طول مدت خشکسالی ها از سال 2000 تا 29 درصد افزایش یافته است -بدون اقدام فوری؛ خشکسالی و بیابان زایی ممکن است تا سال 2050 بر سه چهارم جمعیت جهان تاثیر بگذارد.