در ترجمه ناپذیری شعر؛ «آنِ» حافظ و مهاجرت

پرده دوم:حافظ در یکی از غزلیاتش گفته است: «دلبر آن نیست که مویی و میانی دارد/ بنده طلعت آن باش که «آن»ی دارد. در تفسیر این «آن» حافظ می توان گفت که عنصری است ناگفتنی و نادیدنی که صرفا می توان تجربه اش کرد؛ با عاطفه و احساس درونی آن را زیست بی آنکه مشاهده اش کرد. از نگاه حافظ؛ این «آن» از «موی و میان دلبر» زیباتر و برتر است؛ شاید از آن رو که موی و میان دلبر برساختنی و تکرارشدنی است اما «آن» هر کس خاص اوست و نمی توان «آن» یک دلبر را در دلبری دیگر یافت. بنابراین؛ هر هستار و هستنده و انسانی یک خصوصیت ویژه و خاص به خود دارد که در دیگری یافت نمی شود و در پرتو همین خصوصیت متفاوت و تکرارناپذیر است که انسان ها جذاب می شوند؛ متمایز می شوند و جامعه شکل می گیرد. شاید مثال ملموس این موضوع سخن مشهور مولوی است که «هر کسی را بهر کاری ساختند/ اتاق زندگانی آن را در دلش انداختند» و بر مبنای همین خصوصیت است که هر فردی «آن» و توانایی ویژه ای دارد که دیگری ندارد.

نظرم را اندکی بسط می دهم و این خصوصیت و این «آن» حافظ را علاوه بر انسان ها؛ به مکان ها هم تعمیم می دهم. هر مکانی ویژگی خاصی دارد که در مکان دیگر وجود ندارد؛ گاهی در بین دو سازه معماری که کارکرد واحدی دارند؛ صرفا به دلیلی خاص و ناگفتنی یکی بر دیگری برتری می یابد. از سوی دیگر؛ اگر از این زاویه بنگریم؛ خواهیم دید خانه؛ مدرسه؛ دانشگاه از یک سو؛ و روستا؛ شهر و کشور از سویی دیگر؛ هر کدام آنی دارند که مقایسه پذیر با دیگری نیست. این آن را به کارکرد تقلیل نمی دهم بلکه صرفا برای ملموس کردن مسیله چنین سخن می گویم. حالا باز هم این نگرش را اندکی گسترش دهیم و به جهان از این زاویه بنگریم؛ خواهیم دید هر کشوری هم؛ «آن» خودش را دارد و نسبت به کشور دیگر؛ آن «آن» متفاوت است.

پرده سوم: مهاجرت پدیده ای است انسانی اجتماعی و آنچه در نسبت با انسان قرار می گیرد امری چندوجهی و چند بعدی است. بدون آنکه بخواهم چندان عمیق شوم می توانم به بعد مادی و عاطفی- درونی این پدیده بنگرم. انسان مهاجر لزوما انسان شکست خورده و پشیمان نیست. اصولا «مهاجرت» می تواند تاریخ ساز باشد؛ مگر تاریخ اسلام مبتنی بر «هجرت» نیست؟ خاستگاه تاریخ هجری کجاست؟ بنابراین؛ هجرت ذاتا امری نامطلوب نیست و در ادوار مختلف تاریخی؛ بسیاری از اندیشه وران و متفکران بنا به دلایل و اسباب مختلف مهاجرت کرده اند. اصولا؛ در گفتمان الهیاتی؛ انسان وجودی است مهاجر که از دیار آسمانی به جهان فرودین مهاجرت کرده و همواره شوق جهان فرازین را دارد. همچنین؛ در گفتمان دین به «سیروا فی الارض» اشاره رفته است. اما؛ زمانی که انسان مهاجرت می کند چیزی؛ کسی یا جایی را ترک می کند و در واقع؛ آن کس یا آن چیز یا مکان؛ «مهجور» می شود؛ ردپایی از مهاجر در آن شخص مهجور یا مکان متروک می ماند و اصولا آن بخش مهجور مانده در آن انسان یا مکان مهجور صرفا به واسطه انسان مهاجر کامل می شود و جایگزینی پذیر نیست. در عین حال؛ نشانی از آن شخص یا مکان مهجور در مهاجر می ماند. پس؛ همواره نقصی در میان است: هم آن مهجور ناقص می شود و هم آن مهاجر. مهجور تمایل دارد که آن مهاجر بازگردد تا نقصش زایل شود؛ در انسان مهاجر هم این نقص و به تعبیری دریدایی؛ نوعی شبح وارگی هست: نه این است و نه آن؛ انسانی می شود در انتظار؛ معلق و در میانه که از زمینه زیست بنیادین خود کنده شده اما در زمینه زیست نوین خویش هم جایگیر نمی شود. می شود همان شعر ترجمه ناپذیری که وقتی از متن اصلی کنده می شود و می خواهد به زبانی دیگر برگردانده شود و در متنی بیگانه جایگیر شود؛ خوش نمی نشیند بلکه بخشی از ظرافت و معنای خود را از دست می دهد؛ همواره خلایی برقرار می ماند. زیرا زبان ها؛ متن ها و طبعا فضاها و فرهنگ ها متفاوت اند؛ یکسان نیستند. همچنین؛ انسان مهاجر بنا به ریشه های کنده شده اش؛ همواره شوق به سیرابی و پرشدگی دارد اما احساس می کند این خلا پرناشدنی است. احساس می کند آن دلبر بیگانه مو و میانی دارد اما آن «آن» حافظ در او نیست. بنابراین؛ بنا به سرشت انسانی که رو به کمال دارد رو به سوی آن جهتی میل می یابد که پرش می کند. برخی مهاجران صرفا به سرزمین «مهجور» خود بازمی گردند تا بدین ترتیب «کمال» یابند.

راه حل چیست؟ از منظری دقیق و عمیق؛ این مسیله نیاز به راه حل ها دارد؛ چون امری است انسانی باید نگرشی میان رشته ای به آن داشت؛ خصوصیت نگرش میان رشته ای نیز برهم کنشی چند رشته با همدیگر به منظور نزدیک شدن به راه حل های متعدد برای مسیله ای چند وجهی است. فلسفه ورزان؛ جامعه شناسان؛ اقتصاددانان؛ فرهنگ شناسان؛ روان شناسان؛ سیاست ورزان و سیاستگذاران و دیگر متخصصان می توانند در این زمینه دخیل شده؛ به سوی راهکارهایی جدی و عمیق گام بردارند.

آنچه در این جستار بیان شد «توصیف» یک وضعیت است و نه «ارزیابی» آن؛ صرفا «دعوتی است به اندیشیدن».

پی نوشت:بخش نخست جستار پیش رو برگرفته از عنوان مقاله استاد محمدرضا شفیعی کدکنی با عنوان «در ترجمه ناپذیری شعر» است.

*دانشیار دانشگاه علامه طباطبایی

5757