تندیس نظامی در شهر رم، ایتالیا به عنوان شاعر آذربایجانی

تندیس نظامی گنجوی که در پارک ویلا بورگزه شهر رم ایتالیا نصب شده، با کتیبه ای که او را «شاعر آذربایجانی» معرفی می کند، نه تنها توجه علاقه مندان به ادبیات و فرهنگ را به خود جلب کرده، بلکه به موضوعی حساس و محل مناقشه بر سر هویت این شاعر بزرگ پارسی گوی تبدیل شده است. این اقدام، سرآغاز یک جدال عمیق تر بر سر هویت یکی از بزرگترین شاعران کلاسیک جهان به شمار می رود. در حقیقت، نظامی گنجوی، شاعری ایرانی و پارسی گوست و تحلیل مستندات تاریخی و ادبی، این حقیقت را آشکار می سازد.

این مجسمه، نمادی از تلاشی است که سال هاست برای تحریف تاریخ و هویت نظامی گنجوی در جریان بوده است. برای درک ابعاد این مسئله، سفر به گذشته ای دور، به زادگاه نظامی و دوران زندگی او، ضروری به نظر می رسد. این کاوش نه تنها به روشنگری درباره هویت حقیقی نظامی می انجامد، بلکه پرده از ریشه های سیاسی و ایدئولوژیک تحریف هایی که میراث فرهنگی ایران را هدف گرفته اند، برمی دارد.

نظامی گنجوی کیست؟ هویت حقیقی یک نابغه پارسی گوی

نظامی گنجوی، یکی از ستون های استوار ادبیات فارسی و شاعری است که پنج گنج او، شاهکارهایی بی بدیل در شعر فارسی هستند. درک هویت او نیازمند نگاهی دقیق به زمان و مکان زندگی اش است.

تولد و محیط زندگی: گنجه، قلب تپنده فرهنگ پارسی

ابو محمد الیاس بن یوسف نظامی گنجوی در حدود سال ۵۳۵ هجری قمری (۱۱۴۱ میلادی) در گنجه چشم به جهان گشود. گنجه، در آن زمان جزئی از منطقه ارّان بود که امروزه در قلمرو جمهوری آذربایجان قرار دارد. اما بافت فرهنگی و زبانی گنجه در دوران حیات نظامی، تفاوت های بنیادین با آنچه امروزه از آن منطقه تصور می شود، داشت. شواهد تاریخی و ادبی به وضوح نشان می دهد که در آن دوران، زبان و فرهنگ فارسی در منطقه ارّان، از جمله گنجه، سیطره کامل داشت. دربارها و مراکز علمی و فرهنگی، زبان فارسی را به عنوان زبان رسمی، ادبی و علمی خود به کار می بردند و نخبگان و شعرا به این زبان آثار خلق می کردند. این واقعیت تاریخی، بر خلاف تلاش های امروزی برای معرفی نظامی به عنوان یک شاعر غیرایرانی، گواه هویت فرهنگی اوست.

زبان آثار نظامی: گنجینه ای تماماً پارسی

مهمترین سند برای شناخت هویت نظامی گنجوی، خود آثار اوست. تمامی آثار برجسته نظامی، که مجموعاً به «پنج گنج» یا «خمسه نظامی» شهرت دارند و شامل مثنوی های مخزن الاسرار، خسرو و شیرین، لیلی و مجنون، هفت پیکر، و اسکندرنامه می شوند، به زبان فارسی سروده شده اند. این گنجینه عظیم ادبی، نه تنها عاری از هرگونه بیت ترکی اصیل است، بلکه از لحاظ زبانی و ادبی، پیوندی ناگسستنی با ادبیات کلاسیک فارسی دارد. نظامی در سراسر آثار خود از واژگان، ترکیبات، قواعد دستوری، و گنجینه عظیم استعارات و تشبیهات زبان فارسی بهره برده است که نشان دهنده تسلط بی نظیر او بر این زبان است.

جایگاه نظامی در ادبیات ایران: ستونی از قامت بلند شعر پارسی

نظامی گنجوی یکی از برجسته ترین و تأثیرگذارترین شاعران تاریخ ادبیات فارسی است. سبک خاص او در مثنوی سرایی، پرداختن به داستان های عاشقانه و حماسی با عمق فلسفی و اجتماعی، و تصویرسازی های بدیع، او را از دیگران متمایز ساخته است. آثار او به عنوان الگویی برای بسیاری از شاعران پس از خود، همچون امیرخسرو دهلوی و جامی، قرار گرفت و ادبیات فارسی را غنای بی نظیری بخشید. نام نظامی در کنار فردوسی، سعدی، حافظ، و مولوی، از ستاره های درخشان آسمان ادبیات ایران زمین است و انکار این جایگاه، نادیده گرفتن بخش مهمی از تاریخ ادبیات جهان است.

«نظامی گنجوی، با خلق آثاری بی بدیل به زبان فارسی، نه تنها یکی از بزرگترین شاعران ایران زمین است، بلکه میراثی جهانی را برای بشریت به ودیعه نهاده است که زبان آن فارسی و ریشه های آن در فرهنگ غنی ایرانی است.»

ریشه های تحریف: پروژه آذربایجان سازی نظامی از دوره شوروی تا امروز

تحریف هویت نظامی گنجوی، یک پدیده نوظهور نیست، بلکه ریشه های عمیقی در رویدادهای سیاسی و ایدئولوژیک قرن بیستم، به ویژه در دوران اتحاد جماهیر شوروی، دارد.

خاستگاه سیاسی: جشن ۸۰۰ سالگی نظامی و نیاز به قهرمان ملی

پروژه آذربایجان سازی نظامی گنجوی در اواخر دهه ۱۹۳۰ میلادی، همزمان با جشن هشتصدمین سالگرد تولد این شاعر در دوران شوروی آغاز شد. در آن زمان، اتحاد جماهیر شوروی در تلاش بود تا برای جمهوری های تازه تأسیس شده خود، از جمله جمهوری سوسیالیستی آذربایجان شوروی، هویت های ملی مجزا و قهرمانان تاریخی بومی تعریف کند. این نیاز ایدئولوژیک، بستری مناسب برای بازتفسیر و بازنمایی شخصیت های تاریخی و ادبی فراهم آورد.

اهداف ایدئولوژیک: خلق هویت مجزا برای جمهوری ها

دولت شوروی و جمهوری های تحت نفوذ آن، برای تقویت حس ملی گرایی در میان مردم و ایجاد مرزهای فرهنگی و هویتی بین خود و کشورهای همسایه (به ویژه ایران)، به دنبال شخصیت هایی بودند که بتوانند آنها را به عنوان مفاخر بومی خود معرفی کنند. در این میان، نظامی گنجوی که در گنجه (که حالا در قلمرو جمهوری آذربایجان قرار داشت) متولد شده بود، هدف این پروژه قرار گرفت. این اقدام نه تنها برای جامعه چند فرهنگی شوروی، بلکه در وهله نخست برای جمهوری آذربایجان که به دنبال ساخت هویت ملی جدیدی بود، بسیار مفید قلمداد شد.

نقش استالین: فرمان رسمی تحریف

در این راستا، حتی دخالت مستقیم ژوزف استالین، رهبر وقت شوروی، در این بحث ثبت شده است. استالین در گفت وگویی با میکولا باژان، نویسنده اوکراینی، نظامی را «شاعر بزرگ خلق برادر آذربایجانی» نامید و تأکید کرد که او نباید به ادبیات ایران واگذار شود، علیرغم اینکه بیشتر اشعارش را به زبان فارسی سروده بود. این فرمان از سوی عالی ترین مقام سیاسی شوروی، چراغ سبزی برای تداوم این پروژه تحریف تاریخی بود و اثرات آن تا به امروز نیز در سطوح مختلف ادامه دارد.

مصادیق تحریف و اقدامات دولت جمهوری آذربایجان

در سالیان اخیر، جمهوری آذربایجان تلاش های سازمان یافته ای را برای معرفی نظامی گنجوی به عنوان شاعری آذربایجانی به کار بسته است که شامل اقداماتی در سطوح مختلف فرهنگی و دیپلماتیک می شود.

تغییر کتیبه های مقبره نظامی

یکی از بارزترین مصادیق تحریف، تغییراتی است که در کتیبه های کاشی کاری شده بر روی بدنه مقبره نظامی در گنجه صورت گرفته است. اشعار فارسی که سال ها بر روی این مقبره خودنمایی می کردند، با اشعار ترکی جایگزین شدند. این اقدام، تلاشی آشکار برای پاک کردن رد پای زبان فارسی و هویت ایرانی از مهمترین نماد مرتبط با نظامی در زادگاهش بود.

اعتراضات دیپلماتیک

تلاش ها به تغییرات فیزیکی محدود نماند. در یک مورد، سفیر جمهوری آذربایجان در لندن به معرفی نسخه خطی خمسه نظامی گنجوی به عنوان اثری فرهنگی و میراث ادبی ایرانی در کتابخانه ملی انگلستان اعتراض کرد. این اعتراضات دیپلماتیک نشان دهنده عمق تلاش برای مصادره هویت نظامی در سطح بین المللی است.

جعل دیوان ترکی منسوب به نظامی گنجوی

یکی از بحث برانگیزترین اقدامات در این راستا، انتشار کتابی با عنوان «دیوان نظامی گنجوی؛ تورکجه یئنی تاپیلان» (دیوان نویافته ترکی نظامی گنجوی) در سال ۱۳۸۱ در ایران بود. این کتاب که مدعی کشف یک دیوان ترکی برای نظامی گنجوی توسط فردی به نام «صدیار وظیفه، ائل اوغلی» از جمهوری آذربایجان بود، با انتقاد شدید پژوهشگران و جامعه ادبی مواجه شد.

• نقد علمی و ادبی این جعل: پژوهشگران به سرعت ایرادات وزنی و قافیه در اشعار منتسب شده را آشکار ساختند. بیت هایی مانند گرگ با ترک قافیه نمی شود نشان دهنده ضعف ادبی و عدم رعایت قواعد شعر کلاسیک بود. همچنین، هیچ نسخه خطی معتبری برای این دیوان ادعایی وجود نداشت.
• انتساب به نظامی قونوی/قارامانلی: متخصصان ادبیات ترکی و فارسی، از جمله یحیی شیدا، ثابت کردند که این دیوان متعلق به شاعری دیگر به نام نظامی قونوی (یا نظامی قارامانلی) از دوران حکومت عثمانی است که در قرن هشتم و نهم هجری در آسیای صغیر زندگی می کرده است. این شاعر در قونیه ترکیه به دنیا آمده و به سه زبان فارسی، عربی و ترکی شعر سروده است. حتی ویرایشگر همان کتاب جعلی، در مقدمه اثر به نام نظامی قارامانلی اشاره کرده بود، اما روی جلد کتاب با فریبکاری، از دیوان ترکی نظامی گنجه ای سخن رفته بود.
• اثبات وجود دیوان نظامی قونوی: دیوان ترکی نظامی قونوی سال ها پیش از این جعل، یعنی در سال ۱۹۵۸ میلادی، توسط «هانوک ایپکتن» در ترکیه منتشر شده بود و حتی شش نسخه خطی معتبر از آن وجود داشت.

سرکوب منتقدان

شدت این پروژه به حدی بود که حتی منتقدان داخلی در جمهوری آذربایجان نیز با فشار و سرکوب مواجه شدند. در سال ۲۰۰۷، نوروزعلی محمداف، دانشمند و فعال فرهنگی تالش، به دلیل پشتیبانی از فرهنگ تالشی و اتهام انکار ترک بودن نظامی گنجوی، به زندان افتاد و در سال ۲۰۰۹ در زندان جان سپرد. این وقایع نشان دهنده رویکرد سیاسی و غیرعلمی در این موضوع است.

شواهد انکارناپذیر و نظرات اساتید بین المللی

در مقابل تلاش های تحریف آمیز، شواهد انکارناپذیر تاریخی و ادبی، هویت ایرانی و پارسی گوی نظامی گنجوی را تأیید می کنند. این شواهد با نظرات برجسته ترین ایران شناسان و شرق شناسان جهان نیز هم خوانی دارند.

اشعار نظامی درباره ایران و فرهنگ ایرانی

آثار نظامی مملو از ابیاتی است که دلبستگی او را به ایران، زبان فارسی، اساطیر و فرهنگ ایرانی نشان می دهد. او خود را به عنوان شاعری پارسی گوی معرفی کرده و در اشعارش به کرات به مفاهیم ایرانی اشاره می کند:

بسی رنج بردم در این سال سی
عجم زنده کردم بدین پارسی

گرچه این بیت بیشتر به فردوسی منسوب است، اما محتوای آثار نظامی به وضوح نشان می دهد که دغدغه اصلی او زنده نگه داشتن زبان و فرهنگ پارسی بوده است. در جای جای خمسه، اشاره به تاریخ ایران باستان، پادشاهان اسطوره ای و تاریخی ایران (مانند کیخسرو، بهرام گور، انوشیروان)، آیین زرتشت و داستان های ملی ایران، بیانگر پیوند عمیق او با فرهنگ ایرانی است. این اشارات، کاملاً با هویت یک شاعر پارسی گوی ایرانی همخوانی دارد و با ادعای غیرایرانی بودن او در تضاد است.

نظرات ایران شناسان و شرق شناسان برجسته جهانی

بسیاری از دانشمندان و پژوهشگران معتبر بین المللی، با اتکا به مستندات علمی، بر ایرانی بودن و پارسی گوی بودن نظامی گنجوی تأکید کرده اند:

• پروفسور پائولا اورساتی (Paola Orsatti): استاد زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه ساپینزای رم، نصب مجسمه نظامی در رم با عنوان شاعر آذربایجانی را یک تحریف تاریخی می داند. او با صراحت اعلام کرده است: «اما پرده برداری از مجسمه ای از نظامی گنجوی در شهر رُم با عنوان «شاعر آذربایجانی» باید ما را به خود بیاورد تا در برابر چنین تحریف هایی واکنش نشان دهیم». او بر لزوم مقابله با این دست تحریفات تأکید می کند.
• پروفسور ایوان میخالویچ استبلین-کامنسکی: پروفسور و رئیس بخش شرق شناسی دانشگاه سن پترزبورگ، درباره مجسمه نظامی در یکی از میدان های آن شهر و تحریف تاریخ می گوید: «برای نمونه ادعا آن ها یک مجسمه در میدان کمنوستورسک نصب کردند و او را شاعر بزرگ آذربایجانی نامیدند. در حالی که نظامی گنجوی حتی ترکی صحبت نمی کرد. آن ها می گویند چون در سرزمین امروزی به نام جمهوری آذربایجان زندگی می کرد. اما نظامی تمامی آثارش به پارسی است.» این اظهار نظر صریح، به وضوح ارتباط زبان با هویت را برجسته می کند.
• کتاب درباره سیاسی سازی شاعر ایرانی نظامی گنجوی در دوران نوین (On the Modern Politicization of the Persian Poet Nezami Ganjavi): این کتاب که در اکتبر ۲۰۱۲ (مهرماه ۱۳۹۱) به زبان انگلیسی توسط سیاوش لرنژاد و علی دوست زاده منتشر شد، به عنوان یک سند جامع و مستند، به بررسی دقیق و رد ادعاهای مطرح شده از سوی دانشمندان شوروی و ناسیونالیست های جمهوری آذربایجان می پردازد. این کتاب با تحلیل های دقیق خود، نادرست بودن ادعاهای آذربایجان سازی نظامی را نشان می دهد و منابع دست اول، از جمله بازخوانی دقیق آثار نظامی و شاعران هم عصر او و منابع تاریخی را ارائه می دهد. پروفسور پائولا اورساتی نیز این کتاب را فهرست کاملی از تحریف ها دانسته که به منظورهای ناسیونالیستی ایجاد شده اند.

این نظرات علمی و مستدل، پشتوانه ای محکم برای دفاع از هویت حقیقی نظامی گنجوی به عنوان یک شاعر ایرانی و پارسی گو هستند و به صورت قاطع ادعاهای سیاسی را رد می کنند.

واکنش ها و پیگیری های ایران

جمهوری اسلامی ایران و نهادهای فرهنگی آن، در طول سالیان متمادی نسبت به این تحریفات بی تفاوت نبوده و تلاش هایی را برای احقاق حق تاریخی و فرهنگی انجام داده اند.

نامه سازمان میراث فرهنگی ایران به یونسکو

در یک اقدام رسمی و دیپلماتیک، محمدعلی نجفی، رئیس وقت سازمان میراث فرهنگی ایران، نامه ای به دبیرکل یونسکو نوشت و خواستار رسیدگی فوری به موضوع حذف اشعار فارسی نظامی گنجوی از روی مقبره اش در گنجه شد. این نامه، یونسکو را به عنوان یک نهاد بین المللی مسئول حفظ میراث فرهنگی، در جریان سیاست «پارسی زدایی» قرار داد و خواستار توقف آن شد. این اقدام نشان دهنده اهمیت موضوع در سطح ملی و بین المللی برای ایران است.

سایر اقدامات و بیانیه های فرهنگی

علاوه بر نامه نگاری های رسمی، آکادمی ها، انجمن های ادبی و فرهنگی، و پژوهشگران ایرانی نیز با انتشار مقالات، برگزاری همایش ها و بیانیه های مختلف، به دفاع از هویت نظامی گنجوی پرداخته اند. این تلاش ها شامل:

• تحقیقات گسترده در دانشگاه ها و مراکز پژوهشی برای ارائه مستندات بیشتر در اثبات ایرانی بودن نظامی.
• برگزاری نشست ها و میزگردهای تخصصی با حضور اساتید ادبیات و تاریخ.
• اطلاع رسانی عمومی از طریق رسانه ها و نشریات برای افزایش آگاهی جامعه.

هدف از این اقدامات، نه تنها دفاع از یک شخصیت تاریخی، بلکه حفاظت از تمامیت میراث فرهنگی ایران در برابر تحریف هایی است که هدف آن ها، تغییر روایت های تاریخی و فرهنگی است.

اهمیت حفاظت از میراث فرهنگی و مبارزه با تحریف

موضوع هویت نظامی گنجوی، فراتر از یک بحث صرفاً ادبی یا تاریخی است. این یک مسئله با ابعاد عمیق تر هویتی، ملی و حتی بین المللی است که اهمیت مبارزه با تحریف و پاسداری از میراث فرهنگی را به وضوح نشان می دهد.

چرا این موضوع فراتر از یک بحث صرفاً ادبی است؟

بحث هویت نظامی گنجوی، در کانون موضوعات مهمی چون هویت ملی، تمامیت فرهنگی و سیاست زدگی تاریخ قرار می گیرد. زمانی که یک دولت یا گروهی خاص، تلاش می کنند با انگیزه های ناسیونالیستی افراطی، تاریخ و هویت یک شخصیت برجسته فرهنگی را تحریف کنند، این عمل تنها به ادبیات یا تاریخ محدود نمی ماند. بلکه این کار به معنای دزدی فرهنگی، ایجاد تفرقه و نادیده گرفتن حقیقت است. این اقدامات می تواند به روابط بین المللی آسیب رسانده و درک مشترک از تاریخ و فرهنگ را مختل کند. تحریف ها به ریشه های فرهنگی یک ملت حمله می کنند و تلاش دارند بخشی از گذشته و هویت آن را مصادره کنند.

مسئولیت جامعه جهانی و نهادهای فرهنگی

در برابر این تحریف ها، جامعه جهانی و نهادهای فرهنگی بین المللی همچون یونسکو، مسئولیت بزرگی بر عهده دارند. آنها باید با بی طرفی و تکیه بر شواهد علمی و مستند، از میراث های فرهنگی مشترک بشری حفاظت کنند. پذیرش و ترویج تحریفات، نه تنها به اعتبار این نهادها لطمه می زند، بلکه راه را برای دستکاری های بعدی در تاریخ و فرهنگ باز می کند. حفاظت از میراث فرهنگی به معنای پاسداری از حقیقت، تنوع فرهنگی و ارج نهادن به دستاوردهای بشری بدون دخل و تصرفات سیاسی است.

نصب تندیسی با کتیبه ای تحریف آمیز در قلب اروپا، نشانه ای واضح از لزوم آگاهی و واکنش قوی تر است. این اتفاق باید یادآوری کند که میراث فرهنگی ما، نیازمند دفاعی هوشمندانه و مستدل است تا از غارت و تحریف در امان بماند.

ادعا	شواهد و دلایل رد ادعا
نظامی گنجوی شاعر آذربایجانی است.	تمامی آثار نظامی به زبان فارسی است. اشعار او مملو از ارجاعات به فرهنگ و تاریخ ایران است.
دیوان ترکی نویافته نظامی وجود دارد.	این دیوان جعلی است و متعلق به نظامی قونوی (قارامانلی)، شاعر قرن هشتم هجری از آسیای صغیر است. نسخ خطی معتبر از دیوان ترکی نظامی گنجوی وجود ندارد.
زادگاه نظامی (گنجه) در جمهوری آذربایجان است، پس او آذربایجانی است.	در زمان نظامی، گنجه بخشی از ارّان بود و زبان فارسی، زبان ادبی و فرهنگی مسلط در آن منطقه بود. هویت فرهنگی بر اساس زبان آثار شکل می گیرد، نه مرزهای سیاسی امروزی.

نتیجه گیری: نظامی گنجوی؛ شناسنامه ادبی ایران

در نهایت، تمامی شواهد تاریخی، ادبی و زبانی به صورت قاطعانه نشان می دهند که نظامی گنجوی، شاعری ایرانی و پارسی گوست و آثار بی بدیل او بخش جدایی ناپذیری از میراث ادبیات فارسی و فرهنگ غنی ایران به شمار می رود. نصب تندیس نظامی در شهر رم، ایتالیا به عنوان شاعر آذربایجانی، صرفاً یک اشتباه کوچک نیست، بلکه نمادی از یک پروژه سیاسی گسترده تر است که از دوران شوروی آغاز شده و هدف آن مصادره و تحریف هویت یکی از بزرگترین مفاخر ادبی جهان است.

این مقاله تلاش کرد تا با ارائه مستندات و نظرات اساتید برجسته شرق شناسی، پرده از حقیقت برداشته و روشن سازد که هویت فرهنگی یک شاعر، بیش از آنکه به مرزهای سیاسی امروزی گره خورده باشد، به زبان آثار و بستر فرهنگی و تاریخی حیات او وابسته است. مسئولیت پاسداری از میراث های فرهنگی مشترک بشری، بر عهده همه جوامع و نهادهای بین المللی است تا اجازه ندهند رویکردهای ناسیونالیستی افراطی، حقیقت را قربانی اهداف سیاسی کنند.

نظامی گنجوی، با پنج گنج خود که درخششی جاودانه در آسمان ادبیات دارند، شناسنامه ادبی ایران است و باید با آگاهی و تلاش جمعی، از این میراث گرانبها در برابر هرگونه تحریف و دستبرد، پاسداری کرد.