رخت سیاه عزا چگونه وارد فرهنگ ایرانی شد؟

به گزارش اتاق زندگانی؛ پذیرش این موضوع که رخت عزا سیاه است تا حدی پیش رفته که اگر علاقه خاصی هم به رنگ مشکی داشته باشید و بخواهید بر اساس این علاقه لباس بپوشید؛ احتمالا برخی افراد علت یکدست سیاه پوشیدنتان را بپرسند تا مطمین شوند لازم نیست به شما تسلیت بگویند! 

اصلا رسوخِ همین باور به پوشیدن لباس مشکی در سوگواری ها هم بود که اواسط دهه 80 بهانه ای شد تا رضا صادقی (خواننده پاپ) که رنگ مشکی را به عنوان بخش جدانشدنی از پوشش خود انتخاب کرده بود در ترجیع بند آهنگ معروف «مشکی رنگ عشقه»؛ بخواند: «چرا یه عده ای مشکیو رنگ غم میدونن؟ / مگه رنگ پر پرستوی عشقو ندیدن؟!» آهنگی که با ترند شدن آن باور به ارتباط مستقیمِ لباس مشکی با یک سوگ یا عزا تا حدی کاسته شد.

رختِ عزا در سفرنامه ها

سیاه پوشیدن در سوگواری ها و عزاداری ها فرهنگی نانوشته است که البته درباره تاریخچه شکل گیری آن اختلاف نظرهایی وجود دارد. برخی به استناد شواهد موجود در تاریخ معاصر ایران؛ این فرهنگ را مربوط به دوره صفویه و پس از آن می دانند. به عنوان مثال پیترو دلاواله – جهانگرد ایتالیایی که در دوره صفویه به ایران سفر کرده بود در سفرنامه خود درباره آیین عزاداری ماه محرم نوشته است: «تشریفات و مراسم عزاداری عاشورا به این قرار است که همه غمگین و مغموم به نظر می رسند و لباس عزاداری به رنگ سیاه؛ یعنی رنگی که در مواقع دیگر؛ هیچوقت مورد استعمال قرار نمی گیرد؛ بر تن می کنند.»

اما در عین حال برخی دیگر معتقدند سابقه پوشیدن لباس مشکی در عزاداری حتی به پیش از اسلام باز می گردد و در دوره هخامنشی و ساسانیان هم از رنگ سیاه در لباس های عزا استفاده می کرده اند.

البته در نقطه مقابل شواهدی نیز وجود دارد که نشان می دهد؛ زرتشتیان در مراسم های عزاداری لباس های سفید رنگ می پوشیدند؛ اما به مرور سیاه پوشی در عزا به آنها هم رسید. هرچند هنوز هم پوشیدن لباس سفید در عزاداری ها در بین زرتشتیان دیده می شود.

پوشیدن لباس سیاه در میان زنان و مردان و حتی مدت زمان سیاه پوشی نیز متفاوت است. آنچه که به شکل مشخص می توان به آن اشاره کرد این است که از گذشته زنان بیش از مردان نسبت به پوشیدن پوشاکی با رنگ مشکی در سوگ پایبند بودند؛ چنانچه گاهی بسته به نسبت شان با متوفا؛ از 40 روز تا یک سال و حتی تا پایان عمر رخت عزا را از تن خارج نمی کردند. 

پوشش اقوام مختلف در مراسم عزا

در میان اقوام مختلف نیز سیاه پوشیِ عزا آداب خاص خود را دارد. به عنوان مثال زنان عرب خوزستان تنها روسری ای مشکی به نام «عَصابه» روی شیله (روسری ای اغلب مشکی رنگ) می پیچند و برای نشان دادن اندوه بیشتر؛ روی آن گل می مالند. معمولاً زنان برخلاف مردان تا 40 روز سیاه می پوشند.

در گذشته در سیستان؛ مردانِ صاحب عزا شالی سفید به گردن می انداختند؛ اما امروزه همان لباس سیاه را می پوشند یا پارچه ای سیاه بر گردن یا دور بازو می بندند. مردان بختیاری نیز در سوگ عزیزان؛ یقه پیراهنشان را چاک می دهند و زنان لباس های خود را به صورت «چَپَرپیچ» می پوشند؛ یعنی سرانداز یا شال را روی شانه از شانه چپ و راست به شکل حَمایل گره می زنند.

مردان لر در سوگواری؛ تکه ای پارچه سیاه روی شانه می اندازند و گل می مالند. در گذشته در رشت هم رسم نبود که مردان سیاه بپوشند و تنها یک روز تا یک هفته؛ نواری سیاه رنگ روی یقه کت یا پیراهن می بستند. باز بودن دکمه بالایی پیراهن مردان نیز نشانه ای از عزادار بودن آنها بود. 

با وجود اینکه این روزها در اکثر نقاط کشور رنگ سیاه به عنوان پوشش رسمی عزاداری پذیرفته شده است اما در گذشته حتی برخی از اقوام در جنوب ایران از رنگ بنفش و برخی دیگر از رنگ سفید برای لباس عزا استفاده می کردند.

نظر روانشناسی رنگ ها درباره سیاه پوشی

هرچند نباید فراموش کرد که صرفا پوشیدن لباس مشکی نمی تواند بیانگر حجم غم و اندوه افراد در یک سوگ باشد؛ اما چندسالی می شود که بنابر دلایلی برخی افراد حتی در عزای نزدیکان شان نیز سیاه نمی پوشند. از جمله این دلایل می توان به مبحث روانشناسی رنگ ها اشاره کرد؛ به عنوان مثال گروهی که مطالعات «روانشناسی رنگ » انجام می دهند؛ رنگ مشکی را دارای انرژی های منفی معرفی کرده اند. به اعتقاد این گروه؛ رنگ مشکی به معنای رفتار ترسناک و یادآور شرایط دشوار زندگی است و باعث جذب انرژی منفی می شود. 

با وجود تمام تغییراتی که در فرهگ پوشش پدید آمده است اما می توان گفت فرهنگ سیاه پوشی در سوگ؛ نسبت به حجم وسیع تغییراتی که در وجوه دیگر پوشاک اقوام شکل گرفته بسیار ناچیز بوده است. با این حال این بخش هم به مرور دچار تغییراتی نرم و نامحسوس خواهد شد؛ چنانچه به عنوان مثال اگر 20 سال قبل پوشیدن لباسی با رنگی غیر از مشکی (حتی رنگ های تیره مانند سورمه ای و…) در یک مراسم خاکسپاری باعث انگشت نما شدن فرد می شد؛ اما این روزها حتی پوشیدن رنگ های روشن نیز در چنین مراسم هایی نکوهیده نیست. درواقع فرهنگِ پذیرش تفاوت های افرد باعث این تغییر در فرهنگ پوشش در سوگ شده است.

پایان خبر اتاق زندگانی